Հայաստանի շատ քիչ քաղաքացիներ գիտեն այս գետերի անունները։ Նույնիսկ եթե հուշենք գետերի անունները, համոզված ենք, որ չեն հավատա։ Իրականում այս ջրառատ գետերին անվանում են Հրազդան և Քասախ։

Ով քիչ, թե շատ ծանոթ է այս գետերի աշխարհագրական դիրքին և նրանցով հոսող ջրի ծավալներին, տրամաբանական հարց կառաջանա, թե որտեղի՞ց այսքան ջուր այս գետերի մեջ։ Իսկ գյուղացին կասի՝ ամբողջ տարին կռիվ ենք տալիս ոռոգման ջրի համար, բայց ջուրն ապարդյուն հոսում է դեպի Կասպից ծով։

Մինչև 1982 թվականը, երբ դեռ շահագործման չէր հանձնվել Ախուրյանի ջրամբարը, Արմավիրի մարզի տարածքը հիմնականում ոռոգվում էր Արարատյան արտեզյան ավազանի ջրերով, գումարած՝ Արաքս գետից վերցրած և Սևանից բաց թողնված ջրերով։ Կային հատվածներ, որոնք ոռոգվում էին Ակնալճից վերցվող և Սևջուր գետի ջրերով։ Այդ տարիներին մշակվում էր 56 հազար գյուղատնտեսական նշանակության հողեր։ Ամենակարևորը ոռոգման ջրի խնդիր չի եղել։
Մեր օրերում եղած ջրային պաշարներին ավելացել է 550 մլն խորանարդ մետր հզորությամբ Ախուրյանի ջրամբարը, մշակվող հողատարածքները կիսով չափ կրճատվել են և, այս ամենին զուգահեռ, տարեցտարի ավելի է խորանում ոռոգման ջրի խնդիրը։

Ախուրյանի ջրամբարը վերջին տարիներին լիովին չի լիցքավորվում։ Հաշվի առնելով տեղումների նվազումը, հարևան երկրի քաղաքականությունն իր տարածքով հոսող ջրային ռեսուրսների նկատմամբ, կարելի է ենթադրել, որ Ախուրյանի ջրամբարն այլևս երաշխավորված և կայուն ոռոգման ջրի աղբյուր չէ։

2008թվ-ից, երբ ձկնաբուծությունը ճանաչվեց գյուղատնտեսության գերակա ոլորտ, Արարատյան դաշտի ցածրադիր վայրերում սկսեցին հորատվել շատրվանող հորատանցքեր։ Հարկ է նշել, որ Արարատյան դաշտի բարձրադիր հատվածներում հորատանցքերով ջուրը վերցվում է պոմպերի միջոցով, իսկ ցածրադիր շրջաններում հորատանցքից ջուրը շատրվանում է։ Ցածրադիր շրջաններում մեկը մյուսի հետևից կառուցվեցին ձկնաբուծարաններ և հորատվեցին հարյուրավոր շատրվանող հորատանցքեր։

Ակնալճի մակարդակն այնքան է նվազել, որ լճից սկիզբ առնող Սևջուր գետը ցամաքել է ու անհետացել քարտեզներից։ Արաքս գետը նույնպես կայուն չէ, քանի որ գետի վտակ Ախուրյան գետը լիցքավորում է Ախուրյանի ջրամբարը։ Գյուղատնտեսության հույսը մնում է արտեզյան ավազանը և Սևանա լիճը։ Սևանա լճից բաց թողնվող ջրի ծավալը օրենքով է սահմանափակվում։ Մնաց միայն Արարատյան արտեզյան ավազանը, որի խնդիրներն առաջացել են տարիներ շարունակ ռեսուրսների ոչ ճիշտ կառավարման և թույլ հսկողության պատճառով։

Գյուղատնտեսական գիտությունների թեկնածու Սանասար Բաղդասարյանի մեկնաբանությամբ, այդ տարիներին տարեկան 2-2,5 միլիարդ խորանարդ մետր քաղցրահամ ջուր, ձկնաբուծարաններից հոսելով, լցվում էր Արաքս, այնուհետև՝ Քուր և Կասպից ծով։ Ըստ Բաղդասարյանի, արտեզյան ավազանի ջրային պաշարների ոչ հաշվենկատ օգտագործումը աղետալի հետևանքներ է ունենալու։

Տարիների ընթացքում արտեզյան ավազանի հայելին անկում ապրեց։ Բարձրադիր շրջանների հորատանցքերի արտադրողականությունն անգամներով նվազեց, իսկ որոշ հորատանցքեր ցամաքեցին։ Ցածրադիր շրջաններում, օրինակ՝ Գայ գյուղի և հարակից տարածքների շատրվանող հորատանցքերը դադարեցին շատրվանելուց։ Փակվեցին կամ բարենպաստ տարածք տեղափոխվեցին շատ ձկնաբուծարաններ։ Այսօր շատրվանող հորատանցքեր մնացել են Մասիսի տարածաշրջանում, որտեղ նույնիսկ շատրվանի բարձրությունն է կրճատվել։

Գյուղատնտեսական գիտությունների թեկնածու Սանասար Բաղդասարյանի մեկնաբանությամբ, այդ տարիներին տարեկան 2-2,5 միլիարդ խորանարդ մետր քաղցրահամ ջուր, ձկնաբուծարաններից հոսելով, լցվում էր Արաքս, այնուհետև՝ Քուր և Կասպից ծով։ Ըստ Բաղդասարյանի արտեզյան ավազանի ջրային պաշարների ոչ հաշվենկատ օգտագործումը աղետալի հետևանքներ է ունենալու։

Տարիների ընթացքում արտեզյան ավազանի հայելին անկում ապրեց։ Բարձրադիր շրջանների հորատանցքերի արտադրողականությունն անգամներով նվազեց, իսկ որոշ հորատանցքեր ցամաքեցին։ Ցածրադիր շրջաններում, օրինակ՝ Գայ գյուղի և հարակից տարածքների շատրվանող հորատանցքերը դադարեցին շատրվանելուց։ Փակվեցին կամ բարենպաստ տարածք տեղափոխվեցին շատ ձկնաբուծարաններ։ Այսօր շատրվանող հորատանցքեր մնացել են Մասիսի տարածաշրջանում, որտեղ նույնիսկ շատրվանի բարձրությունն է կրճատվել։

Ոռոգման ջրի դեֆիցիտը շատ գյուղացիական տնտեսությունների զրկում է ընտանիքը կերակրելու վերջին միջոցից։ Ավելանում են անմշակ հողատարածքների ծավալները։ Գյուղացիներն իշխանություններից պահանջում են շահագործել անգործության մատնված արտեզյան հորերը կամ հորատել նոր հորեր։ Կարևոր է նշել, որ մեկ շատրվանող խորքային հորի ջրի ծավալը, որից 12 ամիս 150-200 լիտր վայրկյանում ջուր է շատրվանում, համազոր է 6-8 սեզոնային ռեժիմով աշխատող, ոռոգման նպատակով օգտագործվող արտեզյան պոմպակայանների ջրի ծավալին։

Նույն պահանջն են ներկայացնում նաև մարզի բազմաթիվ համայնքներ։ Ըստ գյուղացիների, արտեզյան պոմպակայանով ոռոգելը թանկ է, սակայն՝ հուսալի։ Խնդիրն այստեղ կայանում է նրանում, որ ընդերքի ջրային պաշարների սակավության պատճառով նախկինում վայրկյանում 80-100 լիտր ջուր դուրս մղող պոմպակայանն այսօր աշխատում է առավելագույնը մինչև 25-40 լիտր հզորությամբ։ Նախկինում մեկ պոմպակայանից միաժամանակ 3 կամ 4 տնտեսություն էր ջուր վերցնում, իսկ այսօր՝ մեկ տնտեսություն։

Նախ՝ հարկ է նշել, որ աշխարհի ոչ մի սակավաջուր երկրում ձկնարդյունաբերությամբ չեն զբաղվում։ Եթե նույնիսկ զբաղվում են, ուրեմն փակ եղանակով, այսինքն՝ փոքր ծավալի ջուրը արտադրական մի քանի փուլի է մասնակցում։ Արարատյան դաշտում 1 կգ ձուկ արտադրելու համար ծախսվում է մինչև 100 խոր․մետր ջուր։ Աշխարհի ամենաջրառատ երկիրը նման շքեղություն թույլ չէր տա իրեն։

Վիճակագրական կոմիտեի տվյալներով, 2021թվ-ին Հայաստանում արտադրվել է 19700 տոննա ձուկ։ Ենթադրենք կեսն արտադրվել է արտեզյան ավազանի ջրերով։ Ստացվում է՝ 10 հազար տոննա ձուկ ստանալու համար զոհաբերում ենք Արարատյան դաշտի գյուղատնտեսությունը։ Երևույթը տնտեսագիտական ոչ մի կանոնի մեջ չի տեղավորվում։

Անհրաժեշտ է ձկնարդյունաբերության ոլորտում հաշվառումը և հսկողությունը խստացնել, ջրօգտագործման թույլտվությունները նորմավորել արտադրանք-ջուր համամասնության շրջանակներում, քաղցրահամ ջրի գերնորմատիվային ծավալների դեպքում կիրառել նույն սակագինը, որը գյուղացին վճարում է ոռոգման ջրի համար։