ԱՐՏԵԶՅԱՆ ԱՎԱԶԱՆԸ ԱՆՀԵՏԱՆՈւՄ Է

Արարատյան արտեզյան ավազանի ճնշումային գոտին վերջին 5 տարում կրճատվել է 2,5 անգամ։

1984թ․ - 42296 հա
2007թ․ - 32107 հա
2016թ․ - 22366 հա
2022թ․ - 9260 հա

Ջրավազանը սնող խորքային հոսքեր

Արարատյան արտեզյան ավազանի ստորերկրյա ջրերի բնական (վերականգնվող) պաշարների և շահագործական պաշարների գնահատում իրականացվել է 1954-1986թթ․ ընկած ժամանակահատվածում, հաշվեկշռային եղանակով՝ օգտագործելով դաշտային դիտարկումների արդյունքները։
Ավազան ստորերկրյա ջրերի բնական ներհոսքը կատարվում է Ախուրյանի, Քասախի, Հրազդանի, Ազատի, Վեդիի և Մեծամորի գետավազանների միջոցով։
Ջրատար հորիզոններ մուտք գործող ստորերկրյա ջրերի բնական ռեսուրսների ծավալները գնահատվել են՝
1954թ․, Ա․Օ․Օհանյան - 2,261․4 մլն․ մ3/տարի
1966թ․, Ա․Ե․Ամրոյան - 3,384․8 մլն․ մ3/տարի
1974թ․, Զ․Վ․Դավլետշինա - 2,233․0 մլն․ մ3/տարի
1974թ․, Մ․Ս․Թորգոմյան - 949․9 մլն․ մ3/տարի
1975թ․, Վ․Թ․Վեհունի - 2,021․7 մլն․ մ3/տարի, որից
1,349․9 մլն․ մ3/տարի մուտք է գործում Թուրքիայի տարածքից
1976թ․, Հ․Ա․Աղինյան - 2,021․7 մլն․ մ3/տարի, որից 1,132․2 մլն․ մ3/տարի մուտք է գործում Թուրքիայի տարածքից

1986-89․, Ռ․Ս․Մինասյան - 639․9 մլն․ մ3/տարի միայն ՀՀ-ի տարածքից
Այս բոլոր ուսումնասիրությունները կատարվել են մեկ նպատակի համար, այն է՝ պահպանել ստորերկրյա ջրավազանի քաղցրահամ ջրային պաշարի հաշվեկշիռը։
1978-83թթ․ կատարված դիտարկումները ցույց են տվել, որ 51․7 մ3/վ կամ 1,630․6 մլն մ3/տարի ջրառի դեպքում ավազանի մակարդակը նվազում է 3մ, իսկ 16․4 մ3/վ կամ 517․2 մլն․ մ3/տարի ջրառի դեպքում՝ մակարդակը վերականգնվում է։ Այս դիտարկումների հիմքով Պետական պաշարների հանձնաժողովի կողմից հաստատվել է 34․7 մ3/վ կամ 1,094․4 մլն․մ3/տարի միջին տարեկան ջրառ։
ԱՄՆ ՄԶԳ ԳԱՏՕ ծրագրի հետազոտության արդյունքում ստորերկրյա ջրերի ներհոսքը Արարատյան դաշտ 2016թվ-ին կազմել է 1,731․86 մլն․ մ3

Ախուրյանի գետավազան՝ 1,487,72 մլն․ մ3
Քասախի գետավազան՝ 166,55 մլն․ մ3
Հրազդանի գետավազան՝ 140․75 մլն․ մ3
Ազատի գետավազան՝ 26․22 մլն․ մ3
Վեդիի գետավազան՝ 10․53 մլն․ մ3
Մեծամորի գետավազան՝ -99․91 մլն․ մ3

Արարատյան արտեզյան ավազանի ներկա վիճակը

Ըստ ՀՀ Շրջակա միջավայրի նախարարության մեզ տրամադրած տեղեկատվության, 2022թ․ հունվարի 1-ի դրությամբ Արմավիրի և Արարատի մարզերում 1217 մեխանիկական և շատրվանող հորատանցքերից ընդհանուր գումարային ջրառը տարեկան կազմում է 1 մլրդ 10 մլն 233 հզր խոր.մետր։ Ըստ տնտեսության ճյուղերի բաշխվածությունը բերված է աղյուսակում։

Շրջակա միջավայրի նախարարության տեղեկատվության մեջ չկարողացանք գտնել 1973-77թթ․ Երևան քաղաքի ջրամատակարարման առաջին և երկրորդ հերթերի Ռանչպար տեղամասի 14 շատրվանող հորատանցքերի, ինչպես նաև 1981-85թթ․երրորդ և չորրորդ հերթերի Գայ-Հայկաշեն տեղամասի 39 շատրվանող հորատանցքերի մասին տեղեկատվություն։ Այս 53 հորատանցքերի ընդհանուր դրվածքային թողունակությունը կազմել է 390․42 մլն․ մ3/տարի։ Ավազանի ճնշման անկման պայմաններում այս թիվը 50 տոկոսի սահմաններում նվազած կլինի։

2021թ. հոկտեմբեր ամսին մեր կողմից կատարված ուսումնասիրությունների և հարցումների տվյալներով, Արմավիրի մարզի 94 գյուղական համայնքների հաշվեկշռում գրանցված է եղել 878 խորքային հոր, որոնցից 357-ը ցամաքելու կամ տեխնիկական խնդիրների պատճառով չի գործում։ Գործող 521 հորատանցքերից 373-ն օգտագործվում է ոռոգման նպատակով, սակայն Շրջակա միջավայրի նախարարության տեղեկատվության մեջ Արմավիրի մարզում ոռոգման նպատակով ջրառ իրականացվում է 323 հորերից, այսինքն՝ 50 հորատանցքով պակաս։ Եթե միջինացված 15 լ/վրկ ջրառով հաշվարկենք, ապա 50 հորատանցքի ջրառը կկազմի տարեկան 13․6 մլն․ մ3։

Սարդարապատի հուշահամալիրի 50 հա-ից ավելի տարածքը ոռոգվում է արտեզյան հորերի ջրով։ ՋՕ ընկերությունները հուշահամալիրի տարածքը չեն սպասարկում։ Նախարարության տեղեկատվության մեջ բացակայում են հուշահամալիրի առնվազն 3 խորքային հորերը։

Այս օրինակներից կարելի է եզրակացնել, որ Շրջակա միջավայրի նախարարությունը կամ չի տիրապետում իրավիճակին, կամ ներկայացրած տեղեկատվությունը խեղաթյուրված է միտումնավոր։

Անկախության տարիներին սեփականաշնորհման արդյունքում բազմաթիվ անասնապահական ֆերմաներ, գյուղատնտեսական վերամշակման կազմակերպություններ, ֆաբրիկաներ և գործարաններ հայտնվեցին մասնավորի ձեռքում։ Սեփականաշնորհված շատ կառույցներում հակահրդեհային կամ արտադրական նպատակով խորքային հորեր կային, որոնցից շատերը, հատկապես ավազանի ճնշումային հատվածներում, շահագործվում են և դուրս են մնացել հաշվարկներից։

Արտեզյան ավազանի ճնշումային գոտու կրճատմանը զուգահեռ, ձկնաբուծարանները միգրացիայի ենթարկվեցին Արմավիրի մարզից Արարատի մարզ։ Լքված ձկնաբուծարանների շատրվանող խորքային հորերը չեն կոնսերվացվել և ինֆիլտրացիայի միջոցով մեծ ծավալի քաղցրահամ ջրի կորուստ է տեղի ունենում։
Շրջակա միջավայրի նախարարության կողմից մեզ տրամադրած տեղեկատվության մեջ շատ հետաքրքիր դրվագներ կան։ Օրինակ՝

«Ավազպլյուս» ՍՊ ընկերությունը 2018 թվ-ին ավազի արդյունահանմամբ զբաղվելու համար Արմավիրի մարզի Տանձուտ գյուղի 4 հա գյուղատնտեսական հողատարածքում ստացել է ընդերքօգտագործման թույլտվություն՝ 25 տարի ժամկետով։ Ընկերությունը հողերի նպատակային նշանակությունը չի փոխել և նրա գործունեությունը կասեցվել է։

Չնայած դրան, ընկերությունը 2018 թվ-ին Եղեգնուտ գյուղի տարածքում, որտեղ ընկերության ավազի տեսակավորման արտադրամասն է, ստացել է արտադրական նպատակով 2 խորքային հորերի միջոցով 5,2 լ/վ գումարային ելքով ջրօգտագործման թույլտվություն՝ 3 տարով։ 2021 թվ-ին թույլտվությունը երկարաձգվել է ևս 3 տարով։

«Գոլդեն Ֆիշ» ՍՊ ընկերության գործունեությունը, համաձայն Իրավաբանական անձանց պետական ռեգիստրի պաշտոնական կայքի, 2014 թվ-ին դադարեցված է։ Այս փաստը չի խանգարել, որ ընկերությունն արտեզյան ավազանի ճնշումային գոտում ստանա 6 հորատանցքից 610 լ/վրկ կամ 19,2 մլն․ մ3/տարի ջրօգտագործման թույլտվություն, իսկ 2021 թվ-ին՝ թույլտվության ժամկետը երկարաձգի ևս 3 տարով։

«Մխչյան Ֆիշ» ՍՊ ընկերությանը սնանկ ճանաչելու դիմումը 2021թ․ հունվարին դատարանն ընդունել է վարույթ։ Ընկերությունը 2021թ․ ապրիլին 8-ին խորքային հորատանցքով 290 լ/վրկ կամ 9,1 մլն․ մ3/տարի ջրօգտագործման թույլտվությունը երկարաձգել է ևս 2,5 տարով։

Տեղեկատվության մեջ բազմաթիվ են անհատ ձեռնարկատերեր, որոնց մասին տեղեկատվություն չկա ինչպես Իրավաբանական անձանց պետական ռեգիստրի պաշտոնական կայքում, այնպես էլ՝ ՀՀ հարկ վճարողների փնտրման համակարգում։
Այս օրինակներից կարելի է եզրակացնել, որ ջրօգտագործման թույլտվությունների ժամկետների երկարացումը կատարվում է մեխանիկորեն՝ առանց հաշվի առնելու թույլտվության նախորդ ժամանակահատվածում ջրային ռեսուրսների օգտագործման արդյունավետությունը։

Արարատյան արտեզյան ավազանի ճնշումային գոտին կայծակնային արագությամբ կրճատվում է։ Արդեն կարելի է մատերի վրա հաշվել բնակավայրերը, որտեղ շատրվանող հորատանցքեր են մնացել։

Արմավիրի մարզում, ըստ մարզպետարանի Գյուղատնտեսության և բնապահպանության վարչության տրամադրած տեղեկատվության, շատրվանող հորատանցքեր այլևս չկան։ Աղյուսակում ներկայացված է Արարատի մարզում ճնշումային և սահմանային վիճակում հայտնված բնակավայրերում արտեզյան հորերի քանակը և ջրօգտագործման թույլտվությունների գունապնակը։

Աղյուսակի առաջին իսկ տողից աչք է զարնում միևնույն տեղանքում հորատանցքերի առավելագույն և նվազագույն ջրառի տարբերությունը։ Եթե Սայաթ-Նովա բնակավայրի ճնշումային գոտում հնարավոր է մեկ հորատանցքով ջրառ իրականացնել մինչև 203,64 լ/վրկ, ինչպե՞ս է ստացվում, որ նույն տեղամասում մեկ այլ ընկերության 6 հորատանցքից գումարային ջրառը կազմում է 60 լ/վրկ։

Եզրափակելով Շրջակա միջավայրի նախարարության մեզ տրամադրած 2022թ. հունվարի 1-ի դրությամբ Արմավիրի և Արարատի մարզերում գործող խորքային հորերի ջրօգտագործման թույլտվությունների վերաբերյալ տեղեկատվության վերլուծությունը, ներկայացնենք ձկնաբուծության բնագավառի պաշտոնապես 10 ամենաշատ ջուր օգտագործող ընկերությունների ցանկը։

2020 թվ-ին ստեղծվել է պետական հանձնաժողով Արարատի և Արմավիրի մարզերում ջրային ռեսուրսների փաստացի վիճակի պահպանության, ջրօգտագործման թույլտվությունների պայմանների կատարման ուսումնասիրության նպատակով։
Հանձնաժողովը, ուսումնասիրելով ձկնաբուծարանները, արձանագրել է բազմաթիվ խախտումներ՝ կապված հորատանցքերի փականների և

ջրաչափերի բացակայության կամ անսարքության, ինչպես նաև՝ կնիքների բացակայության փաստերի հետ։ Ձկնաբուծարանի աշխատակիցներից մեկը, ով չցանկացավ հրապարակել իր անունը, մեզ հայտնեց, որ գոյություն ունեցող ջրաչափերը շատ շուտ շարքից դուրս են գալիս, քանի որ հորատանցքերից ջրի հետ ավազի հատիկներ են դուրս գալիս, որոնք, կուտակվելով, խափանում են ջրաչափի աշխատանքը։

Ջրային ռեսուրսների կառավարիչներն ընդունում են, որ 1497 գործող հորատանցքեր չունեն ջրաչափեր։ Եթե յուրաքանչյուր հորատանցքից, ամենահամեստ հաշվարկներով, 5 լ/վրկ ավելի ջուր վերցվի, դա կկազմի տարեկան 236 միլ․մ3։

Փաստորեն ստացվում է, որ արտեզյան ավազանի ջրօգտագործման թույլտվությունների և փաստացի ջրառի ծավալները միմյանց հետ կապ ունեն ընդամենը «ազնիվ խոսք»-ի մակարդակում։

Արարատյան դաշտի ստորերկրյա ջրավազանի ընդհանուր շահագործական պաշարը 2016թ. դրությամբ, ԱՄՆ ՄԶԳ ԳԱՏՕ ծրագրի հաշվարկներով, կազմել է 29․39 մ3/վրկ կամ 926․73 մլն․մ3/տարի։

Պաշտոնական տեղեկատվությամբ 2021 թվ-ին ջրառը կազմել է 1,010․23 մլն․ մ3/տարի, չհաշված Երևան քաղաքի ջրամատակարարումը և բազմաթիվ հորատանցքեր, որոնք դուրս են մնացել հաշվարկներից։ Ընդհանուր առմամբ, հաշվի առնելով արտեզյան ավազանից ջրառի բոլոր բացերը, ջրային ռեսուրսների արտահոսքը, կարելի է արձանագրել, որ փաստացի ջրառը կազմում է 1,6 մլրդ․ մ3/տարի ծավալի շրջակայքում, և վերջին 5 տարիների ընթացքում ջրառը նվազել է միայն թղթի վրա։

Ինչո՞ւ են ձկնաբուծարանները գերշահագործում ավազանի ջուրը

Հայաստանի ձկնարտադրության հիմնական արտադրատեսակը իշխան ձուկն է։
Կերչի ծովային տեխնոլոգիական պետական համալսարանի ուսումնասիրություններով իշխան ձկան օրական աճն ուղիղ կապ ունի ջրի ջերմաստիճանի հետ։

Աղյուսակից երևում է, որ իշխան ձկան աճի համար ամենաբարենպաստ ջերմաստիճանը տատանվում 14-16 աստիճանի միջակայքում։ 8 աստիճանից ցածր և 22 աստիճանից բարձր ջերմաստիճանային պայմաններում իշխանը հրաժարվում է կերից, մեծանում է հիվանդանալու ռիսկը և ձուկը կարող է սատկել։

Իշխանի աճեցման ջրավազանում ջուրը պետք է մշտապես հոսի և հագեցած լինի թթվածնով։ 1000 ձկան հաշվարկով 0․6-0․8լ/վրկ ջրի հոսքի պայմաններում 1 մ3 օգտակար ծավալի արտադրողականությունը հասնում է 75-90 կգ/մ3-ի։

Արտեզյան ավազանից դուրս եկող ջրի ջերմաստիճանը, մեր չափումների համաձայն, տատանվում է 14․6-15․0 աստիճանի միջակայքում։ Նույն ջերմաստիճանը պահպանվում է ձկնաբուծարաններից բաց թողնվող ջրերում, այսինքն՝ թե՛ ձմռան ամիսներին -10 աստիճանի պայմաններում, թե՛ ամռան 35-40 աստիճանի պայմաններում ձկնաբուծարաններից դուրս թափվող ջրերի ջերմաստիճանը չի փոխվում։

Այստեղից կարելի է եզրակացնել, որ ձկնաբուծարանների լճակներում ջրի հոսքը և ջրի ծավալները մեծ են այն աստիճան, որ ջուրը չի հասցնում ձկնաբուծարանի տարածքում, գոնե 0․5 աստիճանով, մոտենալ մթնոլորտի ջերմաստիճանին։ Անտրամաբանական է պնդել, որ 10-20 լ/վրկ ջրառի դեպքում, մթնոլորտի 35 աստիճան տաքության կամ 8 աստիճան ցրտի

պայմաններում, ջուրը, հոսելով մեկից ավելի լճակներով, չի հասցնում գոնե մեկ աստիճանով մոտենալ մթնոլորտի ջերմաստիճանին։
Տրամաբանական կլինի պնդելը, որ թույլատրելի ջրառի ծավալն անգամներով զիջում է փաստացի ջրառի ծավալին։
Ստացվում է՝ Արարատյան արտեզյան ավազանի ջրային ռեսուրսների վատնումը նպատակ է իշխան ձկան կենդանի քաշը արագ ավելացնելու համար։
Փորձ ունեցող տնտեսվարողները նոր լճակներ կառուցելիս ներդրումներ չեն կատարում լճակները բետոնապատելու, դրենաժներ կառուցելու համար։ Նրանք գիտակցում են, որ ավազանն այսօր շատրվանում է, վաղը հնարավոր է չշատրվանի։

Նոր մարտահրավերներ

Ոչ ոք չի հերքում, որ 2016թ. ԱՄՆ ՄԶԳ ԳԱՏՕ ծրագրի շրջանակներում, Արարատյան դաշտի ստորերկրյա ջրավազանի մոդելավորման միջոցով, ջրային և ջրատնտեսական արժեքները հաշվարկելուց հետո շատ բան է փոխվել՝ տեղումները նվազել են, գլոբալ տաքացումն իր բացասական ազդեցությունն է ունեցել ջրային ռեսուրսների վրա։ Այս գործոնների և թերի կառավարման պատճառով Ախուրյանի ջրամբարն այլևս իր հզորությամբ չի լիցքավորվում։

Այս ամենից բացի, 2020թ. փետրվարին Թուրքիայի Կարսի նահանգի Սարիղամիշի շրջանում Արաքս գետի վրա շահագործման հանձնվեց Քարաքյուրթի 142 մ բարձրությամբ ջրամբարն ու ՀԷԿ-ը։ Ջրամբարում ամբարվում է 600․0 մլն․ մ3 ջուր։ Ջրամբարի ջուրը, բացի հիդրոէներգետիկ նպատակներից, օգտագործվելու է նաև ոռոգման համար։

Սա նշանակում է, որ ստորերկրյա ջրերի ներհոսքը Ախուրյանի գետավազանից կնվազի առնվազն 200-250 մլն․ մ3։ Թուրքիան առաջիկայում Իգդիրի նահանգի Թուզլուջա շրջանում նախատեսում է կառուցել Թուզլուջայի ջրամբարը՝ 190 մլն․ մ3 ծավալով, որը նույնպես իր բացասական ազդեցությունն է ունենալու Թուրքիայի սահմանից Հայաստան հոսող Արաքս գետի մակերևութային և ստորերկրյա հոսքերի վրա։

ՀՀ ջրային ռեսուրսների կառավարիչները վաղուց պետք է պատրաստված լինեին այս մարտահրավերներին և դիմակայելու համար միջոցառումների ծրագիր մշակեին։
Արաքս գետի վրա Թուրքիայի ջրամբարաշինության քաղաքականությանը առաջինը արձագանքեցին Իրանն ու Ադրբեջանը՝ իրենց մտահոգությունը հայտնելով սահմանային Արաքս գետի ջրային պաշարները միակողմանի կրճատելու կապակցությամբ։ Թուրքիան ցանկություն ունի իրեն սահմանակից երկրներին ջրային կախվածության մեջ պահել, իսկ Հայաստանը, ստացվում է, ձկնարդյունաբերության շնորհիվ լրացնում է Արաքս գետի ջրային պաշարները՝ գոհացնելով հարևան երկրներին։

Արտեզյան ավազանի դատարկման հետևանքները

Մարդկությունը դեռ չի հնարել գործիք, որի միջոցով կարելի է ապահովել սեփական երկրի պարենային անվտանգությունն առանց ոռոգման ջրի։ Աշխարհի բոլոր երկրները գլոբալ տաքացման համատեքստում երկարաժամկետ ծրագրեր են մշակում՝ մեղմելու սպասվող մարտահրավերները։

Ոռոգման ջրի դեֆիցիտը, հատկապես Արմավիրի մարզում, գնալով ավելի է խորանում։ Ամեն տարի մի պատճառաբանությամբ ջրային ռեսուրսների կառավարիչները խնդիրն ավելի են խորացնում։

Քանի՞ տարի պետք է Ախուրյանի ջրամբարում լիարժեք ջուր չկուտակվի՝ հասկանալի դառնալու համար, որ այլևս ջրամբարը 525 մլն․ մ3 ջուր չի կուտակելու և Թալինի ջրանցքը շարունակելու է գործել անջատումներով։ Արաքս գետի ջրային պաշարները Քարաքյուրթի ջրամբարի պատճառով նվազել են։

Պարզից էլ պարզ է, որ Արմավիրի ջրանցքի հույսին կապել 20 հազար հեկտար այգիների ճակատագիրը, միամտություն կլինի։ Մնացած Արզնի-Շամիրամ, Էջմիածին, Ստորին Հրազդան ջրանցքները չեն կարող լիարժեք ծառայել իրենց առաքելությանը, քանի որ սնվում են Սևանա լճից։ Փոքր ու մեծ պոմպակայանները նույնպես չեն կարողանում խնդիր լուծել։ Ակնալճի պոմպակայանի 5 պոմպերից միայն մեկն է աշխատում, այն էլ՝ 6-7 ժամ։ Աշխատանքի ընթացքում լճի մակարդակն իջնում է այն աստիճան, որ ներածող խողովակները կտրվում են ջրի մակերևույթից։ Սևջուր գետի պոմպակայանի 5 պոմպերից մեկն է աշխատում՝ օրվա կտրվածքով 2-3 ժամ։

Զարթոնքի և Արտաշարի պոմպակայանները համարյա չեն աշխատում։ Այս պոմպակայանները ժամանակին աշխատել են Սևջուր գետի ջրային ռեսուրսների հաշվին։ Այս հատվածներում Սևջուր գետից միայն հունն է մնացել, որը ծառայում է Արմավիր և Մեծամոր քաղաքների կոյուղաջրերի հեռացման համար։

Մարզի գյուղատնտեսության հույսը մնում է սնանկացած արտեզյան ավազանը։ Ավազանի անկման պատճառով նվազել է հողի խոնավությունը, որը բերել է ոռոգման ջրի պահանջարկի ավելացման։ Երաշխավորված ոռոգման ջրի բացակայության պատճառով գյուղացիական տնտեսությունները հրաժարվում են հող մշակելուց։ Անմշակ հողատարածքների ծավալը հասել է 40 տոկոսի։

2021թ․ հուլիսի 29-ին կայացած քննարկման ընթացքում ՀՀ Վարչապետը նշեց, որ ավանդական ոռոգումը ընդհանրապես, որպես այդպիսին, ապագա չունի։

Մի պահ պատկերացնենք, որ Արմավիրի մարզի մի գյուղ, որտեղ բնակվում է մոտ 1200 գյուղացիական տնտեսություն, ցանկանում է մակերեսային ոռոգումից անցնել կաթիլային ոռոգման։
Այս գյուղացիական տնտեսությունների հողակտորների միջին մակերեսը կազմում է 0․5-0․6 հա։

Կաթիլային ոռոգման համակարգի անցնելու համար հողատարածքում նվազագույնը անհրաժեշտ է ջուր, էլեկտրականություն, ջրի տարա, ջրի պոմպ և ջրի ֆիլտրեր։

Ստացվում է, որ ամբողջ հողատարածքներով անցնելու են էլեկտրական լարեր, բոլոր գյուղացիական տնտեսությունները դառնալու են էլեկտրականություն սպառող բաժանորդներ, տեղադրվելու են հաշվիչներ, լրացուցիչ հողատարածք են առանձնացնելու ջուր կուտակելու համար, մի քանի անգամ ջրի ֆիլտրեր են փոխելու և ամբողջ սեզոնին հսկելու են, որ իրենց տնտեսությունից որևէ բան չկորչի։ Եթե նույնիսկ այս բոլոր խնդիրները լուծվեն, որով հնարավոր կլինի կաթիլային ոռոգման համակարգ աշխատեցնել, ջրի մատակարարման խնդիրը մնում է անլուծելի։

Կաթիլային ոռոգումը արդյունավետ է առնվազն 10 հեկտարից մեծ հողատարածքներում, իսկ նման ծավալի հողատարածք ոչ մի գյուղացի չունի։ Լավագույն դեպքում գյուղացին կարող է ունենալ տարբեր տեղերում 3-4 կտորով 2 հա տարածք։ Դեռ ոչ ոք հաշվարկ չի կատարել կաթիլային ոռոգման ազդեցության չափը արտադրված գյուղմթերքի ինքնարժեքի վրա։
Այս նպատակով իշխանությունների առաջարկած սուբսիդավորվող տոկոսադրույքով վարկերից, ըստ ՀՀ Էկոնոմիկայի նախարարության Գյուղատնտեսության խորհրդատվության և նորարարության մոնիթորինգի վարչության Արմավիրի մարզային բաժնի պետ Արզուման Տոնոյանի, ոչ մի փոքր գյուղացիական տնտեսություն չի օգտվել։

Արզուման Տոնոյան
ԳԽՆՄՎ Արմավիրի մարզային բաժնի պետ

Այս պահին Արմավիրի մարզում, ըստ Արմավիրի մարզպետարանի Գյուղատնտեսության և բնապահպանության վարչության պետ Արթուր Այվազյանի, 8500 հա հողատարածք անապատի է վերածվել զուտ ոռոգման ջուր չլինելու պատճառով։

Արթուր Այվազյան
Արմավիրի մարզպետարանի Գյուղատնտեսության և բնապահպանության վարչության պետ

Եթե Արմավիրի մարզը անապատանում է ոռոգման ջրի դեֆիցիտի պատճառով, ապա Արարատի մարզի անապատացման պատճառը գյուղատնտեսական հողատարածքների գերխոնավությունն է և հողերի աղակալման սպառնալիքը։ Ամենաշատ ձկնաբուծական լճակները կառուցված են Արարատի մարզում։ Շատրվանող հորատանցքերից, հողապատ լճակներից, դրենաժներից, լքված հորատանցքերից ջուրը՝ ինֆիլտրացիայի միջոցով, ողողում է մարզի գյուղատնտեսական հողատարածքները։ Գյուղատնտեսական մշակաբույսերի արմատները՝ զրկվելով թթվածնից, չորանում են։
Արարատի մարզպետարանի Գյուղատնտեսության և բնապահպանության վարչության պետ Հայկազ Տերտերյանի տեղեկատվությամբ, մարզում գյուղատնտեսության համար անպիտան է դարձել 3000 հա հողատարածք։

Հայկազ Տերտերյան
Արարատի մարզպետարանի Գյուղատնտեսության և բնապահպանության վարչության պետ

Արարատյան դաշտի բնակավայրերի խմելու և կենցաղային ջրամատակարարումը իրականացվել է արտեզյան ավազանի ջրով։ Ջրի որակի վերաբերյալ բողոքներ չեն եղել և հասարակությունը հարմարվել է ջրի որակական ցուցանիշների հետ։ Բնակավայրերի մեծ մասում խմելու ջրի ցանցը միացված է եղել շատրվանող հորատանցքերին։ Ձկնաբուծական լճակների ավելացմանը զուգահեռ, սկսեցին խնդիրներ առաջանալ ջրամատակարարման բնագավառում։ Սկզբում հորատանցքերը զրկվեցին ճնշումից, այնուհետև սկսեց բարձրանալ խմելու ջրի հանքայնացման աստիճանը։

Օրինակ, Արմավիրի մարզի Գայ գյուղում բնակիչները խմելու ջուրը ստանում էին շատրվանող հորատանցքերի միջոցով։ 2012 թվ-ից խմելու ջրի պաշարները սկսեցին նվազել և մի օր ծորակները չորացան։ Գյուղը, խմելու ջրի մատակարարումը վերականգնելու նպատակով, ստիպված եղավ կառուցել պոմպակայան և արդեն լրացուցիչ ծախսերով թանկ ջուր մատակարարել բնակիչներին։

Եթե խմելու ջրի հետ կապված տեխնիկական խնդիրները լրացուցիչ ծախսերով հնարավոր է լուծել, ապա ջրի հանքայնացման խնդիրը լուծում չունի։ Ջրի հանքայնացումը ուղիղ կապ ունի Արարատյան դաշտում հորատանցքերի խտության հետ, որոնց միջև հեռավորությունը սահմանված է 400-1000մ։ Փաստացի հորատանցքերը, հատկապես ձկնաբուծարաններում, հորատված են հարևանությամբ՝ 30-40 մ հեռավորությամբ։ Օրինակ, 10 հորատանցքի համար անհրաժեշտ կլինի 40 հա տարածք սահմանված հեռավորությունը պահպանելու համար։ Նման խտությամբ հորատանցքերի տեղադրման պատճառով ավելացել է ջրատար հորիզոնների միջև գոյություն ունեցող հիդրոերկրաբանական պատուհանների քանակը՝ հանգեցնելով պյեզոմետրիկ մակարդակների անկմանը, տարբեր ջրատար հորիզոնների ջրերի միախառնմանը և ջրերի քիմիական կազմի փոփոխմանը։

Միևնույն ժամանակ, հնարավոր չէ բացառել, որ խոռոչներում տեղի է ունենում ճնշումների կտրուկ անկում և փլուզումներ։ Այս մասին տեղեկացրեց բնապահպան, գյուղատնտեսական գիտությունների թեկնածու Սանասար Բաղդասարյանը և ավելացրեց, որ նմանատիպ երևույթները բերել են ստորերկրյա քաղցրահամ ջրերի հանքայնացման աստիճանի բարձրացման։

Սանասար Բաղդասարյան
Գյուղատնտեսական
գիտությունների թեկնածու,
բնապահպան

Մեր չափումների համաձայն, Արարատյան դաշտի տարբեր հատվածներում հանքայնացումը տարբեր մակարդակ ունի։ Ամենապարզ միջոցներով ստուգելուց արդեն հասկանալի է, որ ճնշումային գոտում հանքայնացումը (ջրի կոշտությունը) ավելի փոքր է, քան բարձրադիր շրջաններում։ Հատկապես Արմավիրի մարզում ջրի կոշտությունը հատել է 10 մմ/լ-ը։ Կան բնակավայրեր, որտեղ ջրի կոշտությունը հասնում է մինչև 13 մմոլ/լ։

Արմավիրի և Արարատի մարզերի հարյուրավոր բնակավայրերի բնակչությունը ծորակից հոսող ջուրը չի խմում և ստիպված խմելու ջուրը գնում է ավտոցիստեռներից՝ լիտրի համար վճարելով 10 դրամ։ Բիզնեսի կանոնները "պահանջարկ-առաջարկ" համատեքստում հուշեցին, որ կարելի է ջուր վաճառելու ստացիոնար կետեր տեղադրել։ Այժմ բազմաթիվ ջուր վաճառող ստացիոնար կետեր են գործում Արարատյան դաշտի քաղաքներում և գյուղերում։
Ստացվում է, որ Հայաստանում ջրի հետ կապված ամեն ինչ պետական կարգավորումից դուրս է մնացել։

"Արմավիր" ԲԿ համաճարակաբան Աշխեն Պողոսյանն ասում է, որ ցիստեռների, վաճառակետերում ջրի տարաներում պահվող և վաճառվող ջրի որակն ու անվտանգությունը կամ չի ստուգվում, կամ ստուգվում է հազվադեպ, երբ որևէ վարակ կամ համաճարակի վտանգ է սպառնում, կամ արդեն վարակի դեպքեր են գրանցվում բուժհաստատություններում, ինչպես եղավ 2021 թվ-ին, Արմավիրի մարզի Խանջյան համայնքում, որտեղ 30-ից ավելի քաղաքացի տուժեցին ցիստեռնից գնված ջուրն օգտագործելու պատճառով։

Աշխեն Պողոսյան
"Արմավիր" ԲԿ
համաճարակաբան

Մենք փորձեցինք խմելու ջրի կոշտության հետ կապված պարզաբանում ստանալ ջրի որակի վերահսկողություն իրականացնող կառույցից։ «Հիվանդությունների վերահսկման և կանխարգելման ազգային կենտրոն» ՊՈԱԿ «Արմավիր» մասնաճյուղը մեր վերջին հարցմանը պատասխանեց, որ ՀՀ Առողջապահության նախարարի 25․12․02 թվականի 876 հրամանով հաստատված սանիտարական կանոնների և նորմերի պահանջներից շեղումներ չեն հայտնաբերվել։ Այս ստանդարտ պատասխանը վերաբերվում է ջրամատակարարման կենտրոնացված համակարգերին, իսկ գյուղական վայրերում, ինքնուրույն ջրամատակարարում իրականացնելիս, վերահսկողությունը բացակայում է։

Երբեմնի կիսաանապատային Արարատյան դաշտը աստիճանաբար վերածվում է անապատի։ Արմավիրի մարզում գրունտային ջրերի մակարդակի անկման պատճառով բուսական շերտից հումուսը լվացվում է։ Զուգահեռաբար անհետանում է բուսականությունը։ Միայն ոռոգման ջրի բացակայության պատճառով անապատացման է ենթարկվել 8600 հա տարածք։

Արարատի մարզում շատրվանող հորատանցքերից և ձկնաբուծական լճակներից ինֆիլտրացիայի միջոցով ջրերի հոսքը դեպի ցամաքուրդային հողեր ստեղծում են ճահիճներ և գերխոնավացած հողատարածքներ։ Ջուրը ինտենսիվ գոլորշանում է՝ իր մեջ լուծված աղերը թողնելով հողի մակերևույթին։ Այս երևույթը հողերի աղակալման դասական օրինակ է։ Արարատի մարզում միայն ձկնաբուծարանների պատճառով այսօր անմշակ է դարձել 2500-3000 հա հողատարածք։

«Էկոլուր» տեղեկատվական ՀԿ նախագահ Ինգա Զարաֆյանի մեկնաբանությամբ, արտեզյան ավազանը հայտնվել է էկոլոգիական աղետալի իրավիճակում։ Դեռևս 2014 թվ-ին ԱՄՆ ՄԶԳ ԳԱՏՕ ծրագրի շրջանակներոմ իրականացված ուսումնասիրությունների արդյունքների մասին տեղեկացվել են ՀՀ իշխանությունները։ Խոսքը ոչ թե սպասվող վտանգների մասին է եղել, այլ՝ ներկա աղետալի վիճակի։

Արմավիրի մարզպետարանի Գյուղատնտեսության և բնապահպանության վարչության բնապահպանության բաժնի պետ Գոռ Մելիքյանի մեկնաբանությամբ, հսկողության բացակայության պատճառով արտեզյան ավազանը 9-15 մ անկում է գրանցել։
Ըստ Մելիքյանի, Արմավիրի մարզի մի շարք գյուղերում հողերի գերխոնավության պատճառով վնասվում են նաև քաղաքացիների բնակարանները։

Ամփոփելով իրավիճակը

Հայաստանի Հանրապետության բոլոր ժամանակների իշխանությունները մտահոգված են եղել Արարատյան արտեզյան ավազանի ջրային պաշարների պահպանության խնդրով։ Բոլոր ժամանակների իշխանություններն ընդունել են, որ ավազանի ջրային պաշարները Հայաստանի համար ունեն ռազմավարական նշանակություն։ Միևնույն ժամանակ, ընդունել են նաև, որ արտեզյան ավազանը թալանվում է։

Արտեզյան ավազանի թալանը չդադարեց 2002թ. ընդունված Ջրային օրենսգիրքը, 2005թ. ընդունված «Ջրի ազգային քաղաքականության հիմնադրույթների մասին» օրենքը, 2006թ. ընդունված «Ջրի ազգային ծրագրի մասին» օրենքը։ Ավելին, արտեզյան ավազանը շարունակեց թալանվել նաև ՀՀ Կառավարության ընդունած հասցեական որոշումներից հետո, մասնավորապես՝ 2003թ. "ՀՀ տարածքում ստորերկրյա քաղցրահամ ջրերի խորքային հորերի գույքագրման և դրանց տեխնիկական վիճակի ուսումնասիրման միջոցառումների ծրագիրը" հաստատելու մասին ՀՀ կառավարության N 1637-Ա որոշումը, 2016թ. "Արարատյան ջրավազանային տարածքի 2016-2021թթ. կառավարման պլանը և արդյունավետ կառավարմանն ուղղված առաջնահերթ միջոցառումները" հաստատելու մասին N 338-Ն որոշումը։

2014-2016թթ․ ԱՄՆ ՄԶԳ ԳԱՏՕ ծրագրի կողմից Արարատյան դաշտի ստորերկրյա ավազանի եռաչափ մոդելի կիրառմամբ հաշվարկվել են ջրային պաշարները, սպասվող մարտահրավերները և տարեկան ընդհանուր օգտագործվելիք ջրային ռեսուրսների ծավալները։ Սա իրականությանը մոտ ամենալուրջ փաստաթուղթն է եղել, որը ներկայացրել է արտեզյան ավազանի աղետալի վիճակը։ ՀՀ իշխանությունները՝ լրջությունը հասկանալով, նույն տարում մշակել են որոշման նախագիծ, որով նախատեսվում էր փոփոխություն կատարել N 338-Ն որոշման մեջ։ Այս փոփոխության նախագիծը, որը նախատեսում էր մինչև 2021 թվ-ը արտեզյան ավազանի տարեկան ջրառը հասցնել մինչև 800 մլն․ մ3/տարի, 2016 թվ-ից մինչ օրս տեղադրված է Իրավական ակտերի նախագծերի հրապարակման միասնական կայքում և իրավական փաստաթուղթ չի դարձել։ 2017 թվ-ին ՀՀ կառավարությունը Արարատյան դաշտի ջրային ռեսուրսների արդյունավետ կառավարման միջոցառումների ծրագիրը հաստատելու մասին ընդունեց N 413-Ն որոշումը։

Այս իրավական ակտերի ցանկը ներկայացվեց՝ ասելու համար, որ թղթի վրա արտեզյան ավազանը ոչ մի խնդիր չունի, պաշտպանված է օրենքով և որոշումներով, սակայն իրականության մեջ իրավական ակտերը կյանքի կոչելու ցանկությունը կառավարիչների մոտ բացակայում է։

Օրենքներն ու որոշումները տարիների ընթացքում փոփոխությունների են ենթարկվել՝ հարմարեցնելով իրականության հետ։ Արդյունքում ունենք Արարատյան արտեզյան ավազանի ճնշումային սահմանների նոր քարտեզ։

«Էկոլուր» տեղեկատվական ՀԿ-ն 2021 թվ-ին Շրջակա միջավայրի նախարարությունից տեղեկատվություն էր խնդրել այն մասին, թե նախարարությունն ի՞նչ միջոցառումներ է իրականացրել կամ ունի՞ ճանապարհային քարտեզ՝ արտեզյան ավազանի 1,6 մլրդ․ մ3/տարի ջրառի ծավալները նվազեցնելու ուղղությամբ։
Երկու նկատառում Շրջակա Միջավայրի նախարարության փոխնախարարի պատասխանից․

1․ 2017 թվ-ից մինչ օրս լուծարվել է 10, կոնսերվացվել՝ 91 և փականային ռեժիմի է բերվել 210 խորքային հոր, ինչի արդյունքում խնայվել է 10201 լ/վրկ ստորերկրյա քաղցրահամ ջուր։
Եթե խնայվել է 10201 լ/վրկ կամ 321․7 մլն․ մ3 քաղցրահամ ջուր, ինչո՞ւ են ավազանի 2016 թվ-ի 22366 հա ճնշումային գոտու սահմանները մինչև 2022 թվ-ը նվազելով դարձել 9260 հա և ինչո՞ւ Արմավիրի մարզն այլևս չունի շատրվանող հորեր։
2․ Շրջակա միջավայրի նախարարությունը 1,5 տարվա կտրվածքով խիստ վերահսկողություն է իրականացնում ուսումնասիրությունների տեսքով բոլոր երկարաձգման ենթակա ջրօգտագործման թույլտվությունների, նոր տրված ջրօգտագործման թույլտվությունների նկատմամբ:
Եթե կատարվում են ուսումնասիրություններ, ինչպե՞ս է գործունեությունը դադարեցրած ընկերության թույլտվությունը երկարաձգվում, կամ, ինչպես նշել էին, «Ավազպլյուս» ՍՊ ընկերության թույլտվությունը երկարաձգվում է, եթե վերջինիս գործունեությունը կասեցված է։

Իշխանությունը մի կողմից զգուշություն է ցուցաբերում ձկնարդյունաբերության բնագավառի նկատմամբ, իսկ մյուս կողմից ցանկանում է վերականգնել Արարատյան արտեզյան ավազանը։ Այս «երկու երնեկ մի տեղում» մոտեցումով խնդիրն անհնար է կարգավորել։ Վերջապես գոյություն ունեն առաջնահերթություններ։ Արտեզյան ավազանից շահում է ձկնարդյունաբերությունը, սակայն սպառվում է ստորերկրյա ջրային պաշարը, տուժում է երկրի գյուղատնտեսական արտադրանքի 40 տոկոսն ապահովող Արարատյան դաշտի գյուղատնտեսությունը, որտեղ ներգրավված են 190 բնակավայրերի շուրջ 270 հազար բնակիչներ և մինչև 20 հազար ինքնազբաղ քաղաքացիներ։ Շրջակա միջավայրից անհետացել է Սևջուր գետը, անհետացման եզրին է Ակնալիճը, Արարատյան դաշտը վերածվել է անապատի։ Վտանգված է Արարատյան դաշտի բնակավայրերի խմելու ջրամատակարարումը։ Եվ այս ամենը 19 հազար տոննա ձուկ արտադրելու համա՞ր։ Ի դեպ, այս թիվն էլ է թղթի վրա և խիստ կախված է 2021թ․ համայնքի ղեկավարների ճաշակից։

Հայաստանի ամենափակ կառույցները ձկնաբուծարաններն են։ Նկարահանող սարքավորումներով ձկնաբուծարանների նույնիսկ կողքով անցնելն արդեն վտանգավոր է։ Ձկնաբուծարանների մեծ մասը պարսպապատված է։ Միայն ձկնաբուծարանի տարածքից դուրս թափվող ջրի քանակից կարելի է գուշակել, թե ներսում ինչով են զբաղվում, կամ ինչ ծավալների է հասնում արտադրությունը։

Չկա ոչ մի ցուցանակ լճակների պատկանելիության վերաբերյալ։ ՀՀ «Հարկերի մասին» օրենքի 15 հոդվածի 2-րդ կետը պահանջում է, որ հարկ վճարողը պարտավոր է իր գործունեության իրականացման յուրաքանչյուր հասցեում առավել տեսանելի տեղում փակցնել սահմանված ձևի հայտարարություն, որտեղ պետք է լինեն տվյալներ հարկ վճարողի վերաբերյալ։

Իշխանությունները դեռ շարունակում են նախագծեր մշակել բնագավառը կարգավորելու ուղղությամբ։ Արդյո՞ք Արարատյան արտեզյան ավազանը կկարողանա իր գոյությունը պաշտպանել՝ մինչև այդ նախագծերը կդառնան իրավական փաստաթղթեր և կյանքի կկոչվեն իրենց ամբողջ խստությամբ։

Մեր եռափուլ չափումներով, մասնագետների հետ խորհրդակցելով, եկանք այն եզրահանգման, որ միայն Հրազդան և Քասախ գետերով գումարային 45,6 մ3/վրկ, կամ տարեկան 1,438 մլդ․ մ3 քաղցրահամ ջուր է լցվում Արաքս գետ՝ համալրելու Արաքս գետի վրա կառուցված Ադրբեջանա-իրանական ջրամբարի ջրային պաշարները։

Եթե հաշվի առնենք հողապատ լճակների փաստը, ինֆիլտրացիայի գործոնը, դրենաժների միջոցով մինչև 50 տոկոս ջրային կորուստը, տարեկան 1200-1400 մմ ջրային մակերևույթից գոլորշիացումը՝ տարեկան 1,6 միլիարդ ջրառը շատ համեստ թիվ է։

Հաշվի առնելով նոր, ստեղծված իրավիճակը և սպասվող մարտահրավերները, անհրաժեշտ է՝
· ջրատար հորիզոններ մուտք գործող ստորերկրյա ջրերի բնական (վերականգնվող) ռեսուրսների ծավալների վերագնահատում՝ հաշվի առնելով Քարաքյուրթի ջրամբարի գործոնը,
· գնահատել ստորերկրյա ջրային պաշարների բալանսավորված տարեկան ջրառը,
· սահմանել ստորերկրյա ջրային պաշարների օգտագործման առաջնահերթությունները՝ հստակ գնահատելով տոկոսային սահմանային չափաբաժինները՝ ըստ ոլորտների։ Ձկնաբուծության նպատակով ջրառը սահմանել մինչև ընդհանուր ջրառի 30 տոկոսը,
· որոշել մեկ տոննա ձկան արտադրության համար անհրաժեշտ ջրի ծավալը,
· ձկնաբուծության ոլորտում ջրառի նոր թույլտվություններ կամ թույլտվությունների երկարացում իրականացնել բացառապես՝
- բետոնապատ լճակների առկայության,
- փականային համակարգի առկայության,
- թվային կենտրոնացված համակարգում գրանցված ջրաչափերի առկայության,
- լճակային տնտեսությունից դուրս եկող ջրի տեղափոխման (մինչև դրենաժ) փակ խողովակային համակարգի առկայության պայմաններում,
· հորատանցքերի, հատկապես ճնշումային գոտիներում, կոնսերվացման ճանապարհով պահպանել հորերի միջև սահմանված հեռավորությունը՝ 400-1000 մ,
· ջրառի թույլտվությունները երկարաձգելու պարագայում նոր ջրառի ծավալը ուղիղ կապել վերջին 3 տարիներին հիմնավորված արտադրանքի ծավալի հետ,
· լճակային տնտեսությունները, բացի ՀՀ «Հարկերի մասին» օրենքի 15 հոդվածի 2-րդ կետի պահանջի, պետք է ունենան գրառում հորատանցքերի քանակի և ջրառի ծավալների վերաբերյալ։
Այս միջոցառումները երբևիցէ չեն կարող խախտել տնտեսվարողների շահերը, կբարձրանա ջրային ռեսուրսների օգտագործման էֆեկտիվությունը, հանրային ռեսուրսների օգտագործումը կդառնա թափանցիկ, և ամենակարևորը, մեկնարկ կտրվի՝ վերականգնելու ստորերկրյա ջրային պաշարները։

Հեղինակ՝ Անժելա Ստեփանյան