ԱԽՈՒՐՅԱՆ ԳԵՏԻ ՈԴԻՍԱԿԱՆԸ
Կլիմայական փոփոխությունների համատեքստում ջրային ռեսուրսների պահպանությունը և գրագետ կառավարումը երկրի համար դառնում է կարևորագույն խնդիրներից մեկը։ Ախուրյան գետի օրինակով ներկայացնենք, թե ինչպես է կենդանի գետը վերածվում մեռած ջրային մասսայի, որին մոտենալն արդեն վտանգավոր է առողջության համար։
Ախուրյան գետը սկիզբ է առնում Ղուկասյանի սարահարթի Արփի լճից։ Ջրառատությամբ այն հանրապետության երրորդ գետն է (տարեկան 900 մլն խոր.մ)։ Վերին հոսանքում գետն անցնում է ճահճապատ ափերով, այնուհետև ընդունում է մի քանի մանր վտակներ, ապա՝ որպես ջրառատ գետ, մտնում Շիրակի դաշտ։ Այստեղ Ախուրյանին միանում են Արագածի լանջերից սկիզբ առնող մի քանի գետակներ, որոնցից ամենամեծը Մանթաշն է։ Աղին կայարանից մի փոքր հյուսիս՝ Կարսագետն ընդունելուց հետո, Ախուրյանը կտրում է Արագածի արևմտյան փեշերը և, խորացնելով իր հունը, քարքարոտ ափերի մեջ շարունակում է հոսել մինչև Արաքսի հետ միանալը։ Գետն ունի 205 կիլոմետր երկարություն։
Ախուրյանի ջրամբարի սնուցման նպատակով խորհրդային տարիներին մշակվեցին մեխանիզմներ և կատարվեցին լրացուցիչ աշխատանքներ, որպեսզի հնարավոր լիներ պարբերաբար լիցքավորել Ախուրյանի ջրամբարը ու Արարատյան դաշտի գյուղատնտեսական հողերի ոռոգումը դարձնել երաշխավորված ու անխափան։
Մասնավորապես, Արփի լճի օգտակար ծավալը 20-ից հասցվեց 90 մլն խոր.մ։ 80-ական թթ-ից մշակված էր մեխանիզմ՝ ձմռան ընթացքում և գարնանային անձրևների ու ձնհալի ժամանակ Ախուրյան գետի ջուրը փակվում էր լճում, ջուրն ամբարվում էր մինչև 90 մլն խոր.մ, որից հետո Ախուրյան գետը սնուցում էր Ախուրյանի ջրամբարը։
Ոռոգման սեզոնի մեկնարկին Արփի լճից ջուրը բաց էր թողնվում այն հաշվարկով, որ Ախուրյանի ջրամբարի մակարդակը չհասնի վտանգավոր չափերի։ Այնուհետև՝ Արփի լճի պահեստային ջրերն օգտագործելուց հետո, Ախուրյան գետի ջուրը փակվում էր մինչև մայիս-հունիս ամիսներ։ Այդ ընթացքում Արփի լիճը վերականգնում էր իր պահեստային ջրի ծավալը և արդեն պատրաստ էր ոռոգման երկրորդ փուլին։ Այդ տարիներին Ախուրյան գետը դիտվում
Տեղափոխվելով մեր օրեր՝ տեսնում ենք, որ գետն ավելի շատ էլեկտրաէներգիա արտադրող է, քանի որ ջրային ռեսուրսների կառավարումը հարմարեցվում է ոչ թե գյուղատնտեսության, այլ էլեկտրաէներգիա արտադրողների հետ։
էր որպես Շիրակի դաշտավայրից մինչև Արարատյան դաշտ գյուղատնտեսական հողերի ոռոգման ջրի ռազմավարական աղբյուր և ջրային ռեսուրսների կառավարումը կատարվում էր գյուղատնտեսության համատեքստում։
Ախուրյան գետի վրա գործող փոքր հիդրոէլեկտրակայաններն (ՓՀԷԿ) աշխատում են նույն ձեռագրով։ Այսպես, նախ գետի վրա կառուցվում է պատնեշ, որտեղ կուտակվում է ջուրը, այնուհետև կուտակված ջուրը խողովակներով տեղափոխվում է որոշ տարածություն, որտեղ կառուցված է հիդրոէլեկտրակայանը, տուրբինները պտտելուց հետո ջուրը վերադառնում է գետ։
Ախուրյան գետի վրա՝ Հովտուն գյուղի մոտակայքում, կա խողովակաշար, որը գետից ջուրը տանում է անվերադարձ։ Տեղացիների մեկնաբանությամբ, խողովակաշարի 3 կմ հատվածում գործում է ՀԷԿ։ Google քարտեզի ուսումնասիրությամբ պարզվում է, որ գետից դուրս եկող ջրի մոտ 30 տոկոսն է վերադառնում գետ։
Կապսի և Վահրամաբերդի ջրամբարները կառուցվել են նույն ձեռագրով և նախատեսված են ՀԷԿ աշխատեցնելու համար։ Վահրամաբերդի ջրամբարի պատասխանատու Սարոն մեզ հետ զրույցում ասաց, որ ՀԷԿ-ն առանց ընդհատումների աշխատում է ամբողջ տարին։ Եթե նույնիսկ անջատումներ են լինում, այդ դեպքում օգտագործվում է ջրավազանի ջուրը։ Նրա խոսքով, ՀԷԿ-ը գտնվում է 500 մ հեռավորության վրա։
Ախուրյան գետի վրա կառուցված ջրամբարները և ՀԷԿ-ը կառուցվել են՝ հաշվի չառնելով գործող իրավական կարգավորումները, երբ կառավարության որոշման հիման վրա գետերի 90 տոկոսից ավելին վերցվում է խողովակների մեջ, ապա ջրային ռեսուրսը հյուծվում է, ջրային ռեսուրսի էկոլոգիական հավասարակշռությունը չի պահպանվում, վերանում է տեղի կենսաբազմազանությունը։ Գետի ջրային ռեժիմը խախտվում է նույնիսկ այն դեպքում, երբ նախագծով նախատեսված էկոլոգիական թողքը բավարար է, քանի որ ՀԷԿ-ի շահագործման ընթացքում նախագծային պայմանները չեն պահպանվում:
Ախուրյան գետը Վահրամաբերդ գյուղի մոտակայքում իր ռեսուրսների մի մասը զիջում է Շիրակի ջրանցքին, որի ջրերը բացառապես օգտագործվում են ոռոգման նպատակով։ Ուսումնասիրելով Ախուրյան գետի ջրավազանները և ՀԷԿ-ը՝ գալիս ենք այն եզրակացության, որ զրոյական հսկողության պայմաններում վերացել է գետի կենսաբազմազանությունը։
Գետը, շրջանցելով Գյումրի քաղաքը, նախքան Ախուրյանի ջրամբար հասնելը, իր գիրկն է ընդունում Գյումրի քաղաքի կոյուղաջրերը։
Գետը, շրջանցելով Գյումրի քաղաքը, նախքան Ախուրյանի ջրամբար հասնելը, իր գիրկն է ընդունում Գյումրի քաղաքի կոյուղաջրերը։
Ղարիբջանյանից Ախուրիկ գնացող ճանապարհն անցնում է Ախուրյան գետի վրայով: Հյուծված գետն այս հատվածում ունի գորշ գույն, շրջապատի հոտը մատնում է կոյուղաջրի առկայությունը, կենդանական աշխարհը գետում ի սպառ բացակայում է։
Ջրային ռեսուրսների կառավարման գնահատականը տալիս է Ախուրյանի ջրամբարի աննախադեպ դատարկ վիճակը։ Տասնյակ տարիներ մենք հետևել ենք Ախուրյանի ջրամբարի մակարդակի դինամիկային, սակայն նման մակարդակի, նույնիսկ երաշտի տարիներին, չենք հանդիպել։
«Եվրոպական մեդիահարթակ Հայաստանում. հուսալի և պրոֆեսիոնալ լրատվամիջոցների կառուցում» ծրագիրն իրականացվում է Դոյչե Վելլե Ակադեմիայի, «ԲիԲիՍի Մեդիա Էքշըն»-ի, Ժողովրդավարության զարգացման հիմնադրամի (ԺԶՀ), «Հետք/Հետաքննող լրագրողներ» ՀԿ-ի և «Ֆակտոր ԹիՎի»-ի հետ համատեղ՝ Եվրոպական միության և Գերմանիայի Դաշնային Հանրապետության տնտեսական համագործակցության և զարգացման (BMZ) նախարարության ֆինանսավորմամբ։
Հետազոտությունը պատրաստվել է Եվրոպական միության ֆինանսական աջակցությամբ։ Բովանդակության համար պատասխանատվություն է կրում "ԱԼՏ" Հեռուստախմբագրությունը, և պարտադիր չէ, որ այն արտահայտի Եվրոպական միության տեսակետները։
Հետազոտությունը պատրաստվել է Եվրոպական միության ֆինանսական աջակցությամբ։ Բովանդակության համար պատասխանատվություն է կրում "ԱԼՏ" Հեռուստախմբագրությունը, և պարտադիր չէ, որ այն արտահայտի Եվրոպական միության տեսակետները։
