Արարատյան արտեզյան ավազանի վերականգնումը հարցականի տակ է
2022 թվականին ՀՀ վիճակագրական կոմիտեի տվյալներով, ըստ Էկոնոմիկայի նախարարության վարչական ռեգիստրի, արտադրվել է 25 000 տոննա ձուկ։
Եթե համարենք, որ ձկան 50 տոկոսն արտադրվել է արտեզյան ավազանի ջրերով, ուրեմն 1 կգ ձուկ արտադրելու համար ծախսվում է 70-80 տոննա ջուր։ Այս քանակի ջրի դիմաց ՀՀ քաղաքացին վճարում է 14-16 հազար դրամ, իսկ ձկնաբույծները՝ 40 դրամ։
2023թ. սեպտեմբերին Արարատի մարզի Դարբնիկ գյուղի վերջին ինքնահոս ջրի ծորակը ցամաքեց։ Սա նշանակում է, որ արտեզյան ավազանի ջրային պաշարները դեռ շարունակում են նվազել: Դա է պատճառը, որ մեկը-մյուսի հետևից ջրազրկվում են արտեզյան ավազանի ճնշումային գոտում տեղակայված բնակավայրերի ինքնահոս ջրի ծորակները։ 2021 թվականին Արմավիրի մարզպետարանի Գյուղատնտեսության և բնապահպանության վարչությունը հայտարարեց, որ մարզում այլևս շատրվանող հորատանցքեր չկան։ Այժմ հերթը Արարատի մարզինն է։
Արարատյան արտեզյան ավազան
Արարատյան դաշտում առաջին անգամ ընդերքից ջուրը շատրվանել է 1902թվ-ին, Մասիս քաղաքի մոտակայքում փորված հորատանցքից։ Ավազանի ստորերկրյա ջրերի ուսումնասիրությունն ու օգտագործումը սկսվել է 1940թվ-ից։
Ըստ ՀՍՀ հանրագիտարանի, ավազանի երկարությունը 120 կմ է, իսկ միջին լայնությունը՝ 30 կմ։ Ջրի ջերմաստիճանը 10-15 աստիճան է, հանքայնացումը՝ մինչև 0,6 գ/լ, թույլ և միջին կոշտության։ Արտեզյան հորիզոնը ավազանի կենտրոնական մասերում շատրվանում է մինչև 20-25 մետր բարձրության։
Արտեզյան ավազանն իր որակյալ քաղցրահամ ջրի շնորհիվ արագ ինտեգրվեց Հայաստանի տնտեսության մեջ։ Արարատյան դաշտի բնակավայրերի խմելու ջուրը մատակարարվում է արտեզյան ավազանից։ Արմավիր, Արարատ, մասնակի նաև Արագածոտնի մարզերի ոռոգման ջրի բեռի մեծ մասը դրված է արտեզյան ավազանի վրա։
Հաշվի առնելով ավազանի ռազմավարական նշանակությունը, նախկինում մեծ աշխատանքներ էին կատարվում ավազանի ջրային պաշարների արդյունավետ օգտագործման և ավազանի պահպանության ուղղությամբ։ 1985թ. հաշվարկներով արտեզյան ավազանի տարեկան թողունակությունը կազմում էր 1094 միլիոն մ3 կամ 34․7 մ3/վ։
2008 թվականին Հայաստանը ձկնաբուծությունը հայտարարեց տնտեսության գերակա ճյուղ և արտեզյան ավազանի ճնշումային գոտու վրա կառուցվեցին բազմաթիվ ձկնաբուծական լճակներ, հորատվեցին հարյուրավոր խորքային հորեր։
Տեխնիկական գիտությունների դոկտոր Նվեր Մելիքյանի 2008 թվականի ուսումնասիրության մեջ նշվում է, որ 3263 ուղղաձիգ հորատանցքերի և ցամաքուրդային հոսքերի ընդհանուր ելքը կազմում է 88,64 խոր․մ/վ, որը կազմում է տարեկան 2,7 մլրդ խոր․մ։ Բազմաթիվ ապօրինի հորատանցքեր ներառված չեն գիտնականի հաշվարկներում։
Կլիմայական փոփոխությունների համատեքստում արտեզյան ավազանը երկար դիմանալ չէր կարող և 2014 թվ-ից իրեն զգացնել է տալիս։ Բարձրադիր շրջանների բնակավայրերի ինքնահոս խմելու ջրամատակարարումը խաթարվեց և սկսվեց ձկնաբուծարանների միգրացիա դեպի բարձր ճնշումային գոտիներ։
Տնտեսվարողները, օգտվելով անվերահսկելի իրավիճակից, ապօրինի հորեր տեղադրեցին և անգամներով գերազանցեցին իրենց հասանելի ջրօգտագործման ծավալները։ Արդյունքում՝ մեկը-մյուսի հետևից բնակավայրերը զրկվում էին ինքնահոս խմելու ջրից։
«Էկոլուր» տեղեկատվական ՀԿ նախագահ Ինգա Զարաֆյանն ասում է. «Իմ կարծիքով, Արարատյան դաշտավայրի ստորգետնյա ջրերի հարցը ոչ թե մտահոգվելու առիթ է տալիս, այլ արդեն աղետալի իրավիճակ է։ Մենք պետք է մտածենք, արդյո՞ք կարող ենք հետ բերել ավազանի բալանսը»։
2016թ. ԱՄՆ ՄԶԳ ֆինանսավորմամբ, բարձր տեխնոլոգիաների կիրառմամբ ուսումնասիրվել են արտեզյան ավազանի ջրային ռեսուրսները և գծագրվել ճնշումային գոտու մակերեսը։ Հաջորդ տարիներին մենք շարունակեցինք հետևել ավազանի ճնշումային գոտու մակերեսի փոփոխության դինամիկային։
Արարատի մարզի Ռանչպար գյուղի բնակիչ տիկին Ռաիսան բնակվում է Քասախ գետի ափին և մտահոգված է՝ աչքի առաջ որքան ձկնաբուծարանները շատանում են, այնքան գետի ջուրը պակասում է։
Նույն կարծիքին են Ռաիսայի հարևանները՝ Միսակը և Աշոտը։ Նրանց խոսքով, Քասախ գետում երբեք այսքան եղեգ չի աճել, գետը ճահճանում է։
Լքված ձկնաբուծական տնտեսություն Արմավիրի մարզի Ջրառատ գյուղում
2021 թվականից Արմավիրի մարզում շատրվանող արտեզյան հորեր չկան։ Մեխանիկական արտեզյան հորերի ջրի պաշարը նվազել է։ Խորքային պոմպերի արտադրողականությունը նվազել է անգամներով։
Արարատի մարզի Ռանչպար գյուղի բնակիչ
Ճահճացող Քասախ գետը
Գյուղացիները դժգոհում են
Հարցում ուղարկեցինք ՀՀ Շրջակա միջավայրի նախարարություն՝ խնդրելով տրամադրել տեղեկատվություն արտեզյան ավազանի ջրօգտագործման թույլտվությունների վերաբերյալ։ Նախարարությունից ստացանք պատասխան, որ տեխնիկական պատճառներով տեղեկատվություն չեն կարող տրամադրել։
Փորձեցինք Շրջակա միջավայրի նախարարության բաց աղբյուրներում եղած տեղեկատվությունից հասկանալ ավազանից վերցվող ջրի ծավալը։ Տեղադրված տեղեկատվությունն իրականության հետ ոչ մի աղերս չուներ, մասնավորապես, եթե 2021 թվականին արտեզյան ավազանից ջուրը վերցվում էր 1152 հորատանցքերից, 2023 թվականին տեղեկատվությունը վերաբերում է 147 հորատանցքերի։ Մնացած 1005 հորատանցքերը չեն կոնսերվացվել, հատկապես, որ անհետացածների մեջ կան ինքնաշատրվանող հորատանցքեր։
Արտեզյան ավազանի մակարդակի անկումը, առաջին հերթին, իրեն զգացնել տվեց Արմավիրի մարզի բարձրադիր շրջաններում, երբ մեկը-մյուսի հետևից սկսեցին չորանալ խորքային հորերը։ Գործող խորքային հորերից դուրս բերվող ջրի ծավալները գնալով նվազում են։ Ակնալիճ գյուղի բնակիչ Սայաթ Հովհաննիսյանի մեկնաբանությամբ, 6-7 տարի առաջ, երբ խորքային հորի պոմպը միացվում էր, միաժամանակ 3-4 տնտեսություն կարողանում էին ոռոգում իրականացնել։ Այսօր մի տնտեսություն հազիվ է կարողանում ոռոգել, իսկ գործընթացը 2-3 անգամ ավելի ժամանակ է խլում։
Ավազանի անկման հետևանքները
Գյուղատնտեսություն
Արտեզյան ավազանի բարձրադիր շրջաններում ոռոգման ջրի դեֆիցիտի խնդիրը հասնում է աղետալի չափերի, իսկ ցածրադիր շրջաններում՝ հակառակը, հողերը չեն մշակվում գերխոնավության պատճառով։
Սևջուր պոմպակայան
Ակնալիճ
Ակնալիճ պոմպակայանի մայր ջրանցք
Արարատի մարզի Հովտաշեն գյուղի բնակիչ, 60-ամյա Անահիտ Գրիգորյանի 12 հոգուց բաղկացած ընտանիքն ունի մոտ մեկ հեկտար սեփականաշնորհված և տնամերձ հողամաս։ Շուրջ 10 տարի մշակել է ունեցած հողատարածքի կեսը, իսկ ձկնաբուծարանների հարևանությամբ 5000 քառ.մետրը հրաժարվել է մշակել հողատարածքի գերխոնավության պատճառով։
Անհնար է նաև ճշտել արտադրված ձկան ծավալների հասցեականությունը։ Վիճակագրական կոմիտեն գյուղատնտեսական արտադրանքը ներկայացնում է մարզերով։ Ձկնաբուծությունը ներկայացված է մեկ թվով, որը տրամադրել է Էկոնոմիկայի նախարարությանը։ Վերջինս տեղեկատվություն կարող էր ստանալ մարզերից, իսկ Արմավիրի և Արարատի մարզպետների աշխատակազմի համապատասխան վարչությունների պատասխանատուների մեկնաբանությամբ նման տեղեկատվություն նախարարությանը չեն տրամադրում։ Ստացվում է՝ ձկան արտադրության 25 հազար տոննան մոտավորապես գրված թիվ է։
Արտաշար գյուղը գտնվում է Արմավիրի մարզի Մեծամոր համայնքում։ Բնակավայրից մինչև Արմավիր մարզկենտրոն 11 կմ է։ Գյուղը հիմնադրվել է 1950 թվականին, վերջին մարդահամարով գյուղում բնակվում է 1218 մարդ, բնակիչների մեծ մասը եզդի ազգի ներկայացուցիչներ են։
Գյուղացիները հիմնականում զբաղվում են բանջարաբոստանային կուլտուրաների մշակությամբ և անասնապահությամբ։
Նույն ռեժիմով է աշխատում նաև Սևջուր գետի պոմպակայանը։ Պատասխանատուի մեկնաբանությամբ, 4 պոմպերից միայն մեկն է աշխատում, այն էլ՝ օրվա ընթացքում 2 ժամ։
Արտեզյան ավազանն իր ներքին ճնշման շնորհիվ սնուցում է նաև վերին շերտերի գրունտային ջրերը, որոնք պահպանում են հողի խոնավությունը։ Ավազանի մակարդակի անկման պատճառով հողի մեջ խոնավության տոկոսը խիստ նվազել է և լրացուցիչ ջուր է պահանջվում խոնավությունը վերականգնելու համար։ Այս գործոնն է պատճառը, որ ոռոգման ջրի պահանջարկը 50-70 տոկոսով ավելացել է։
Գյուղատնտեսական գիտությունների թեկնածու, բնապահպան Սանասար Բաղդասարյանը մեկնաբանում է. «Սա երաշտ է, ստորգետնյա ջրերը սարերի ձնհալներից են գոյանում։ Ձյուն ունե՞նք, չունենք։ Նավթից, հացից, ամեն ինչից թանկ աշխարհում ջուրն է։ Ինչի՞ են ասել ջուրը կյանք է։ Առանց ջրի կպատկերացնե՞ք։ Եթե ջուր կա, նշանակում է կյանք կա։
Հիմա այստեղ ինչպես բարձիթողի եղել է, այդպես էլ շարունակվում է, չի տնօրինվում։ Ջրաղբյուրները պակասել են, ջրի ելը, որ պիտի ապահովեր սարերի ձյունը, չկա, գնալով ավելի սուր է լինելու։ Մի քանի տարի հետո Արարատյան դաշտը դառնալու է անապատ։ Սարսափելի իրավիճակ է, անտերության մատնված»։
Սակավաջուր տարածքներ
Գերխոնավացած տարածքներ
Աղակալված տարածքներ
Արմավիրի մարզում ոռոգման ջրի բացակայության պատճառով գյուղատնտեսական հողերի 34-36 տոկոսը չի մշակվում։
Արմավիրի մարզպետի աշխատակազմի Գյուղատնտեսության և բնապահպանության վարչության պետ Արթուր Այվազյանի մեկնաբանությամբ, մարզում միայն ջրի բացակայության պատճառով չի մշակվում 8 հազար հեկտար հողատարածք։
Սանասար Բաղդասարյան,
Գյուղ․գիտ․թեկնածու
Խմելու ջուր
Արմավիրի, Արարատի և Արագածոտնի մարզերի բնակիչների մեծ մասը հրաժարվում է խմել բնակարանի ծորակից հոսող ջուրը։ Խնդիրը մատակարարվող ջրի բարձր կոշտությունն է։ Բնակիչները խմելու ջուրը գնում են շրջիկ ավտոցիստեռներից և խմելու ջրի վաճառքի կետերից։
Նախկինում խմելու ջուր գնում էին միայն բարձրադիր շրջաններում։ Արտեզյան ավազանի մակարդակի անկմանը զուգահեռ, ջուր գնողների աշխարհագրությունը ընդլայնվեց։
Գնորդների ավելացմանը զուգահեռ, կատարելագործվում են արդեն կայուն շահույթ ապահովող ջրի վաճառքի մեթոդները՝ կիրառելով արդի տեխնոլոգիաներ։
Ջրի վաճառք շրջիկ ավտոմեքենաներով
Ջրի վաճառքի կետ Արարատի մարզում
Ջրի վաճառքի կետ Արմավիրի մարզում
Որոշեցինք ստուգել մարզի ռիսկային համայնքներում մատակարարվող խմելու ջրի կոշտությունը։ Ստուգումներով և լաբորատոր փորձաքննությամբ Արմավիրի մարզի որոշ համայնքներում ջրի կոշտությունը գերազանցում է 15 մմոլ/լ-ը։ Մասնավորապես, Մյասնիկյան գյուղի ջրի կոշտությունը, համաձայն «Ստանդարտ դիալոգ» լաբորատորիայի փորձաքննության արդյունքների, կազմում է 15,3 մմոլ/լ, որն անգամներով բարձր է սահմանված կոշտությունից։ Ըստ ՄԱԿ-ի Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպության՝ 15․0 մմոլ/լ և ավելի կոշտությունը համարվում է մարդու առողջության համար խիստ վտանգավոր, քանի որ այդ ջրից տուժում են սրտանոթային համակարգը, երիկամները, մաշկը, մազերն ու եղունգները, մարսողական համակարգը, հոդերը։
Հայաստանում ջրի որակի հսկողությունն իրականացվում է ՀՀ Առողջապահության նախարարի թիվ 876 հրամանի համաձայն։ Ըստ հրամանով սահմանված նորմերի՝ կենտրոնացված համակարգերի խմելու ջրի կոշտությունը չպետք է գերազանցի 7 մմոլ/լ-ը, սակայն, բացառության կարգով, տարածքի գլխավոր պետական սանիտարական բժշկի որոշմամբ կարող է հասնել մինչև 10 մմոլ/լ։
Հայաստանում և տարածաշրջանում չկա գլխավոր սանիտարական բժիշկ։ Նրա գործառույթը կատարում է ԱՆ «Հիվանդությունների վերահսկման և կանխարգելման ազգային կենտրոն» ՊՈԱԿ-ը։
Նամակով դիմեցինք ՊՈԱԿ և խնդրեցինք տրամադրել տեղեկատվություն մի քանի համայնքների ջրի կոշտության վերաբերյալ։ ՊՈԱԿ-ը պատասխանեց, որ իրենք նման հարցերով չեն զբաղվում և ջրի արտադրական որակի հսկողությունն իրականացնում է մատակարարը։ Զարմանալին այն էր, որ ՊՈԱԿ-ից մենք խմելու ջրի արտադրական որակի վերաբերյալ տեղեկատվություն չէինք խնդրել։
Սանասար Բաղդասարյան Գյուղ.գիտ.թեկնածու
Նույնաբովանդակ հարցում կատարեցինք Առողջապահության նախարարությունից։ Ստացանք նույն պատասխանը։ Ստացվում է, որ ԱՆ 2002թ. դեկտեմբերի 25-ի թիվ 876 հրամանի պահանջները չեն կատարվում։
Ինչ վերաբերում է վաճառվող ջրին, առայժմ Հայաստանում չկա իրավական նորմ, որով հնարավոր կլիներ կանոնակարգել վաճառքը և հսկողությունը։
Գյուղատնտեսական գիտությունների թեկնածու, բնապահպան Սանասար Բաղդասարյանի մեկնաբանությամբ, ջուրը որքան պակասում է, այնքան կոշտանում է։ Ստորգետնյա ջուրը ոչ թե 100 կամ 1000 տարում է կուտակվել, այլ կուտակվել է միլիոնավոր տարիների ընթացքում։ Կոշտ ջրում լուծված աղերի քանակով պայմանավորված, այն ծանրանում է և իջնում ներքև։ Հիմա վերևի ջուրը դատարկվել է, մնացել է տակի նստած մասը, իսկ դրա օգտագործման պիտանելիությունը հարցական է։ Անգամ տեղեր կան, երբ լուծված աղերի պատճառով ջուրը պիտանի չէ ոռոգման համար։
Ջրի կոշտության որոշում
Ջրի փորձանմուշների պատրաստում
Հետազոտության արդյունքներ
Արտեզյան ավազանի մակարդակի անկման պատճառով բարձրադիր շրջաններում անապատացման վտանգ է առաջացել, իսկ ցածրադիր շրջաններում, որտեղ ձկնաբուծական լճակներն են, հողի շերտը գերխոնավացել է և գյուղատնտեսական հողերն աղակալման վտանգի տակ են։ Երկու դեպքում էլ գյուղատնտեսական հողերը դառնում են մշակության համար ոչ պիտանի։
Ավազանի անկման պատճառով Ակնալճի մակարդակը մի քանի մետրով իջել է, իսկ լճից սկիզբ առնող Սևջուր գետը՝ ցամաքել։ Երևույթն աղետալի իրավիճակ է ստեղծել տարածաշրջանի էկոհամակարգում։
Սևջուր գետի անհետացման հետ անհետացել են նաև գետի բնակիչները, մասնավորապես՝ ջրային կենդանիները, բադերը և ամենատարածված ճահճակուղբերը (нутрия):
2023թ. ամռանը Արմավիրի մարզի ջրավազաններն ու ճահճուտները սկսեցին չորանալ։ Երևույթն աննախադեպ էր մարզի համար։ Բնապահպան Սանասար Բաղդասարյանի պարզաբանմամբ, ճահճուտներն անհետանում են Արաքսի գետավազանի հոսքերի կրճատման պատճառով։ Սրանից շատ կտուժի նաև արտեզյան ավազանը, քանի որ այն սնող հոսքերի կեսից ավելին բաժին է ընկնում Արաքսի գետավազանին։
Սանասար Բաղդասարյան
Գյուղ.գիտ.թեկնածու
«Ստեղծված իրավիճակով պայմանավորված և հաշվի առնելով կլիմայական փոփոխությունների բացասական հետևանքները ՀՀ իշխանությունները ամենափոքր հնարավորությունը պարտավոր են օգտագործել ավազանի փրկության համար։ Այս նպատակով պետք է իրականացվեն մի շարք գործողություններ՝ արտեզյան ավազանը պետք է օրենքով համարվի երկրի համար ռազմավարական նշանակություն ունեցող օբյեկտ, տարեկան ընդհանուր ջրառը պետք է կանոնակարգվի օրենքով, ձկնարդյունաբերությունը պետք է անցում կատարի փակ և կիսափակ ռեժիմով աշխատանքի, ձկնարդյունաբերությանը ջրօգտագործման թույլտվություն պետք է տրվի բացառապես բետոնապատ ավազանների և ջրահեռացման համակարգի առկայության դեպքում, պետք է ուժեղացվի հսկողությունը ապօրինի ջրօգտագործողներին հայտնաբերելու ուղղությամբ։
Այս միջոցառումների իրականացման դեպքում հնարավոր կլինի նախ պահպանել ներկա իրավիճակը, այնուհետև մտածել աստիճանական վերականգնման ուղղությամբ», - ասում է Սանասար Բաղդասարյանը։
Սևջուր գետի ցամաքած ակունքը
Արարատի մարզում գերխոնավ տարածքներ
Բնապահպանություն
Ինչ անել
Ճահճակուղբ
Այս հրատարակությունը պատրաստվել է Եվրոպական Միության ֆինանսական աջակցությամբ: Դրա բովանդակությունը բացառապես EU4IM-ի շահառուի՝ «ԱԼՏ» Հեռուստախմբագրության պատասխանատվությունն է և պարտադիր չէ, որ արտացոլի Եվրոպական Միության տեսակետները:
Made on
Tilda