ԿԱՐԿՏԱՊԱՇՏՊԱՆ ՑԱՆՑԵ՞Ր,
Թ՞Ե ՀԱԿԱԿԱՐԿՏԱՅԻՆ ԿԱՅԱՆՆԵՐ
Թ՞Ե ՀԱԿԱԿԱՐԿՏԱՅԻՆ ԿԱՅԱՆՆԵՐ
ԿԱՐԿՏԱՊԱՇՏՊԱՆ ՑԱՆՑԵ՞Ր,
Թ՞Ե ՀԱԿԱԿԱՐԿՏԱՅԻՆ ԿԱՅԱՆՆԵՐ
Թ՞Ե ՀԱԿԱԿԱՐԿՏԱՅԻՆ ԿԱՅԱՆՆԵՐ
Լուկաշին համայնքի ղեկավար Կարեն Մկրտչյանը, արդեն 3 տարի է, բերք չի ստանում: Այս տարի ևս կարկուտն ամբողջությամբ վնասեց Կարենի ծիրանն ու ձմերուկի ցանքատարածությունը: Լուկաշինում հակակարկտային մեկ կայան կա տեղադրված: Գյուղացիների մի մասն ասում է, որ կայանը գործարկվել է կարկուտից հետո, մյուս մասը պնդում է, որ կրակոցներ հնչել են, բայց դրանք անզոր են կարկտաբեր ամպերի դեմ:
Գործող հակակարկտային կայանները էֆեկտի՞վ են
2008թ. սեպտեմբերի 18-ին կառավարությունը N 1253-Ն որոշմամբ հաստատել է ՀՀ տարածքում մթնոլորտային վտանգավոր երևույթների վրա ակտիվ ներգործության համակարգ ստեղծելու ծրագիրը: Ծրագրով նախապատվություն է տրվել ացետիլենով գազա-գեներատորային կայաններին, սակայն Հայաստանում կատարված փորձարկումների արդյունքում ացետիլենը փոխարինվել է պրոպան-բութան հեղուկ գազով:
Այսօր Հայաստանում գյուղատնտեսությունը կարկուտից պաշտպանում են «Զենիթ» հակակարկտային կայանները: Այս կայանները ՀՀ տարածքում տեղադրվել են 2008 թվականից: Մինչ օրս տեղադրվել է 552 կայան: «Զենիթ» հակակարկտային կայաններն արտադրվել են Արագածոտնի մարզի Թալին քաղաքում, «Բարվա» ինովացիոն կենտրոնի կողմից: Ըստ արտադրողի, «Զենիթ» հակակարկտային համակարգը նախատեսված է գյուղատնտեսական մշակովի հողատարածքները և այլ օբյեկտները կարկուտի վնասակար ազդեցությունից պաշտպանելու համար: Այն մետաղական, կամարաձև, թիթեղապատ ծածկով կառույց է, որն իր մեջ ներառում է ակուստիկական թնդանոթը: Որպես պայթուցիկ վառելիք կիրառվում է պրոպան-բութանի խառնուրդը: Ամբողջական լիցքավորումը՝ 120 կգ, պայթյունների քանակը՝ 20000 և էֆեկտիվությունը 90 տոկոս է:
Ին՞չպես են ձևավորվում կարկտաբեր ամպերը
Կարկտաբեր ամպերը ձևավորվում են մթնոլորտում երկրի մակերևույթից 15 կմ բարձրության վրա, -50 աստիճանի պայմաններում: Այս սարքի առաքելությունը կայանում է նրանում, որ պետք է հզոր հարվածող ալիքի շնորհիվ խախտի կարկուտի ձևավորման համար ստեղծված բալանսը: Նման կայաններ մարդկությունը ստեղծել է 150 տարի առաջ: Սկզբում աշխատել են կարբիտով, այնուհետև կարբիտը փոխարինվել է ացետիլեն-թթվածին-ազոտ ավելի էֆեկտիվ խառնուրդով: Եվրոպական շատ երկրներում նման կայաններ գործում են: «Զենիթ» համակարգն աշխատում է պրոպան-բութան խառնուրդով, որի էներգիան տասնյակ անգամ զիջում է ացետիլեն-թթվածին-ազոտ խառնուրդին: Բացի այդ, պրոպան-բութան խառնուրդում բռնկում է տեղի ունենում, իսկ ացետիլեն-թթվածին-ազոտ խառնուրդում պայթյուն, որի արդյունքում առաջանում է գերձայնային արագությամբ շարժվող հարվածող ալիք:
Ֆիզիկայի տեսանկյունից, «Զենիթ» կայանը լիցքավորվում է մոտ 250 լիտր խառնուրդով, որի ջերմատվությունը մեկ կրակոցի համար կազմում է 40,6 կվտ կամ 35104 կկալ, ավելի հասկանալի՝ մեկ կրակոցը հավասար է 0,0001 տրատիլի էկվիվալենտի: Այս հզորությամբ հարվածող ալիքը, հատկապես ամպամած անձրևային եղանակին, երբ օդի դիմադրությունն ավելի մեծ է, չի կարող նույնիսկ մի քանի հարյուր մետր բարձրության վրա իրեն զգացնել տալ, ուր մնաց կարկտաբեր ամպերին չեզոքացնի: Փաստորեն թեորապես հասկանալի է, որ այս կայանների արդյունավետությունը զրոյի մոտակայքում է, իսկ գործնական պատկերը ներկայացնում են գյուղացիները:
ԿԱՐԿՈՒՏ՝ ԱՄԵՆ ՏԱՐԻ
Հայաստանում չի կարելի հիշել տարի առանց կարկուտի: Տարբերությունը կայանում է նրանում, որ, եթե գյուղացիներն ավանդաբար կարկուտին սպասել են ապրիլի վերջին և մայիսի սկզբին, ապա այսօր կարկուտ տեղում է նաև հոկտեմբեր ամսին:
Մի քիչ ուշացումով, բայց իշխանություններն էլ հասկացան, որ «Զենիթ» հակակարկտային կայաններն արդյունավետ չեն և չեն կարող գյուղացիական տնտեսություններին ապահովագրել կարկուտից:
Որոշվեց, գործող կայաններին զուգահեռ, փորձարկման նպատակով, տեղադրել հակակարկտային հրթիռային կայաններ: Այդ հրթիռային համակարգերը տեղակայված են Արմավիրի մարզի Ակնալիճ, Արագածոտնի մարզի Արտաշավան և Ոսկեվազ համայնքների տարածքներում:
Որոշվեց, գործող կայաններին զուգահեռ, փորձարկման նպատակով, տեղադրել հակակարկտային հրթիռային կայաններ: Այդ հրթիռային համակարգերը տեղակայված են Արմավիրի մարզի Ակնալիճ, Արագածոտնի մարզի Արտաշավան և Ոսկեվազ համայնքների տարածքներում:
Արտակարգ իրավիճակների նախարարությունից տեղեկացրեցին, որ հակակարկտային հրթիռային կայանները տեղադրվել են պիլոտային ծրագրի շրջանակներում, 2018 թվ-ին և հանրապետությունում կարկտահարության դեմ պայքարի ակտիվ ներգործության աշխատանքներն իրականացվում են Արտակարգ իրավիճակների նախարարության կողմից ձեռք բերված 3 հրթիռային արձակիչ կայանների միջոցով:
Ի՞նչ է առաջարկում կառավարությունը
Փաստորեն կարկուտի դեմ պայքարի միակ հույսը մնում են կարկտապաշտպան ցանցերը:
Կարկտապաշտպան ցանցերը կիրառվում են շատ երկրներում և համարվում են 100 տոկոս արդյունավետություն ապահովող տարբերակ: Կառավարության 2019թ. ապրիլի 4-ի N 362 Լ որոշմամբ սահմանվել են վարկի տրամադրման կանոններն ու սահմանները:
Ըստ որոշման, վարկեր տրամադրվելու են 7 տարի մարման ժամկետով, 12 տոկոս տոկոսադրույքով, տոկոսադրույքի մինչև 10 տոկոս սուբսիդավորմամբ, խաղողի և ինտենսիվ այգիների ցանցապատման համար, որոնց մակերեսը սահմանվել է 0,5-10 հեկտար: Գյուղացիական տնտեսություններին առաջարկվում է նաև կապալառու կազմակերպությունների ցանկ, որոնք պետք է իրականացնեն ցանցապատման աշխատանքները, միևնույն ժամանակ սովորեցնեն շահագործման նրբություններն ու իրականացնեն մեկ տարի երաշխիքային սպասարկում:
Կարկտապաշտպան ցանցերը կիրառվում են շատ երկրներում և համարվում են 100 տոկոս արդյունավետություն ապահովող տարբերակ: Կառավարության 2019թ. ապրիլի 4-ի N 362 Լ որոշմամբ սահմանվել են վարկի տրամադրման կանոններն ու սահմանները:
Ըստ որոշման, վարկեր տրամադրվելու են 7 տարի մարման ժամկետով, 12 տոկոս տոկոսադրույքով, տոկոսադրույքի մինչև 10 տոկոս սուբսիդավորմամբ, խաղողի և ինտենսիվ այգիների ցանցապատման համար, որոնց մակերեսը սահմանվել է 0,5-10 հեկտար: Գյուղացիական տնտեսություններին առաջարկվում է նաև կապալառու կազմակերպությունների ցանկ, որոնք պետք է իրականացնեն ցանցապատման աշխատանքները, միևնույն ժամանակ սովորեցնեն շահագործման նրբություններն ու իրականացնեն մեկ տարի երաշխիքային սպասարկում:
Որոշման համաձայն, 1 հա խաղողի այգու ցանցապատման համար տրամադրվելու է 3,6 միլիոն դրամ կապալառու կազմակերպության պարագայում և 2,88 միլիոն դրամ, երբ գյուղացիական տնտեսությունը սեփական ուժերով է իրականացնում մոնտաժային աշխատանքները:
2018 թվականին Արմավիրի մարզում պետական բյուջեից նախատեսված էր սուբսիդավորել 5,5 հեկտար կարկտապաշտպան ցանցերի տեղադրման համար, սակայն ցանկացողներ չգտնվեցին: Հիմնական պատճառը կայանում է նրանում, որ փոքր տնտեսությունների համար ֆինանսական տեսանկյունից անհասանելի է:
Օրինակ, կարկտապաշտպան ցանցերը կիրառելի են խաղողի այգիների համար: Եթե գյուղացին առանց խնդիրների մշակի այգին, ամենաշատը կարող է ստանալ 12-14 տոննա խաղող, որը Հայաստանում լավագույնս մթերվում է կիլոգրամը 140 դրամով: Նույն սորտի խաղողի ինքնարժեքը, ըստ գյուղացիական տնտեսությունների և «Հայաստանի խաղողագործների միություն» ՀԿ-ն հաշվարկների, տատանվում է 100-110 դրամի սահմաններում: Գյուղացուն մեկ կիլոգրամ խաղողից որպես շահույթ մնում է 30-40 դրամ, այսինքն 420-560 հազար դրամ: Նման եկամուտով մտնել 3,6 միլիոն դրամ վարկի տակ, ոչ մի գյուղացի իրեն թույլ չի տա:
2018 թվականին Արմավիրի մարզում պետական բյուջեից նախատեսված էր սուբսիդավորել 5,5 հեկտար կարկտապաշտպան ցանցերի տեղադրման համար, սակայն ցանկացողներ չգտնվեցին: Հիմնական պատճառը կայանում է նրանում, որ փոքր տնտեսությունների համար ֆինանսական տեսանկյունից անհասանելի է:
Օրինակ, կարկտապաշտպան ցանցերը կիրառելի են խաղողի այգիների համար: Եթե գյուղացին առանց խնդիրների մշակի այգին, ամենաշատը կարող է ստանալ 12-14 տոննա խաղող, որը Հայաստանում լավագույնս մթերվում է կիլոգրամը 140 դրամով: Նույն սորտի խաղողի ինքնարժեքը, ըստ գյուղացիական տնտեսությունների և «Հայաստանի խաղողագործների միություն» ՀԿ-ն հաշվարկների, տատանվում է 100-110 դրամի սահմաններում: Գյուղացուն մեկ կիլոգրամ խաղողից որպես շահույթ մնում է 30-40 դրամ, այսինքն 420-560 հազար դրամ: Նման եկամուտով մտնել 3,6 միլիոն դրամ վարկի տակ, ոչ մի գյուղացի իրեն թույլ չի տա:
Այժմ հաշվարկենք և տեսնենք, կարկտապաշտպան ցանցերը նույնիսկ եթե մատչելի գին ունենային, որքանո՞վ են Հայաստանի գյուղատնտեսությունը կարկուտից պաշտպանում: Ըստ վիճակագրական տվյալների, Հայաստանի գյուղնշանակության հողերի բաշխվածությունը այսպիսին է:
Ինչպես տեսնում ենք, կարկտապաշտպան ցանցերը կիրառելի են 34800 հա տարածքի մի մասում, այսինքն՝ վարելահողերում, որտեղ կարող են բանջար-բոստանային կուլտուրաներ մշակել, անհնար է ցանցապատել, քանի որ տարածքն ամեն տարի վարվելու է և գյուղտեխնիկան չի կարող աշխատել:
Բազմամյա տնկարկների մի մասը զբաղեցնում են ավանդական բարձր հասակ ունեցող ծառերը, իսկ մյուս մասը՝ խաղողի այգիները: Ըստ վիճակագրական ծառայության, խաղողի այգիները զբաղեցնում են 15,8 հա տարածք: Եթե թեորապես ենթադրենք, որ խաղողի այգիների 20 տոկոսը կպատվի ցանցերով և ամենաշատը մի 500 հա էլ ինտեսիվ պտղատու այգիները, կունենանք ընդամենը 3500 հա կարկուտից պաշտպանված տարածք, որը ոչինչ է կարկուտի պատճառած վնասները մեղմելու համար:
Բազմամյա տնկարկների մի մասը զբաղեցնում են ավանդական բարձր հասակ ունեցող ծառերը, իսկ մյուս մասը՝ խաղողի այգիները: Ըստ վիճակագրական ծառայության, խաղողի այգիները զբաղեցնում են 15,8 հա տարածք: Եթե թեորապես ենթադրենք, որ խաղողի այգիների 20 տոկոսը կպատվի ցանցերով և ամենաշատը մի 500 հա էլ ինտեսիվ պտղատու այգիները, կունենանք ընդամենը 3500 հա կարկուտից պաշտպանված տարածք, որը ոչինչ է կարկուտի պատճառած վնասները մեղմելու համար:
Ո՞ՐՆ Է ԵԼՔԸ
Գործող գազագեներատորային հակակարկտային համակարգերի ոչ արդյունավետությունը տեսականորեն և գործնականում ապացուցված է: Կամ պետք է անցնել հակակարկտային հրթիռային համակարգերի, կամ պետք է փոխել գործող հակակարկտային կայանների վառելիքը, այսինքն պրոպան-բութան հեղուկ խառնուրդը փոխարինել ացետիլեն-ազոտ-թթվածին խառնուրդով:
Կարկուտից մեծ վնասներ կրած գյուղացիները պնդում են, որ կարկտապաշտան ցանցեր ձեռք բերելու համար ֆինանսական միջոցներ չունեն:
Կարեն Մկրտչյանն ասում է կամ պետք է գյուղացիական վարկերի տոկոսադրույքները նվազագույնի հասցվեն, որպեսզի գյուղացիները կարողանան օգտվել գյուղատնտեսության ոլորտում արդիականացվող նորագույն տեխնոլոգիաներից, կամ պետք է կառավարությունը սուբսիդավորված վարկերը հասանելի դարձնի գյուղացիներին (նշենք, որ Առատաշեն համայնքում 2017-2018թթ. հարյուրավոր գյուղացիական տնտեսություններ մասնակցեցին գյուղնախարարության կողմից իրականացվող սեմինարներին, որոնք պետք է հաջորդեին սուբսիդավորված վարկերի տրամադրմանը և մասնակիցների 5 տոկոսը չօգտվեց այդ վարկերից ամենատարբեր պատճառաբանությամբ: Գյուղացիներն ասում էին, որ վարկերը տրամադրվում են ընտրյալներին) կամ պետք է գործի գյուղատնտեսական հողերի ապահովագրության մեխանիզմը, այլապես գյուղացին կասի «կարկուտը ծեծած տեղն է ծեծում»: Իսկ կարկուտի հասցրած վնասի նկատմամբ պատկան մարմինների ուշադրությունը հրավիրելու և փոխհատուցում պահանջելու տարբերակը գյուղացիների մոտ կշարունակի ճանապարհ փակելու ավանդույթը:
